سانگي قبيلو

�يڙهي ۾ ٿل نالي هڪ بزرگ کاهر ٻيلي ۾ آيو ۽ گوجر قوم کان زمين کسي اتي رهائش اختيار ڪيائين. ٿل جو فرزند ڀيل پيءُ جو جانشين ٿيو. انهيءَ ڀيل جو پٽ، چينو خان هو. ظاهر آهي اهڙا نالا عرب نزاد، عباسين جا نٿا ٿي سگهن.
عربن سان نسبت ڏيکارڻ جو فيشن هو. تنيا ۽ ڪاسائي قريشي ٿي ويا ۽ ڪوري ۽ جوڻيجا پاڻ کي انصاري سڏائڻ لڳا. هر دؤر ۾ ائين ٿيو آهي ته حاڪم قومن سان زوري نسبت جوڙي وئي آهي. مگرڀين عرف مغل ڀين جا خليفا پاڻ چون ٿا ته هو ٿهيم آهن، پر سڏائين ٿا قريشي. خليفو غلام قادر جو ڪاليج ۽ ايل ڊبليو هاسٽل ۾ مونسان گڏ هو ۽ پوءِ جڏهن مان سجاول ۾ جج هئس ته ساڻس ملاقاتون ٿينديون رهنديون هيون. سو مونکي پاڻ ٻڌائيندو هو ته هو ٿهيم آهن ۽ سندن وڏن جا نالا به آهن، مگر، ڀين، ماڪر پيو وغيره، جي نج مقامي نالا آهن. پوءِ به چوندو هو ته ٿهيم اصل ۾ بني تميم آهن تنهن ڪري هو قريشي آهن. حالانڪه مرزا قليچ بيگ موجب هو سماٽ آهن، ائين اسان جو عزيز عبدالحق وڪو به پاڻ کي وقاصي، سعد بن وقاص جو اولاد سڏائيندو آهي. حالانڪه وڪا به سماٽ ۾ آهن. پاڻ ئي چوندو آهي ته وڪا، نومڙيا ۽ باريچا هڪ قوم ۽ مائٽ آهن. حالانڪه نومڙيا ۽ باريچا توڙي ٿاڻي بولا خان جا ملڪ به سماٽ جي شاخ آهن. وري جڏهن بلوچن جي حڪومت آئي ته ڪيترائي سماٽ قومن جا قبيلا پاڻ کي بلوچ سڏائڻ لڳا، جهڙوڪ جوکيا، جکرا، جکراڻي ويندي منهنجي ناناڻن مان ڪن منگواڻن به پاڻ کي بلوچ سڏائڻ شروع ڪيو. اهو آهي سياسي قوت جو ڪلچر تي ڌاڙو. انگريزن جي ڏينهن ۾ وري انگريز ته ٿي نٿي سگهيا. سو تلفظ بگاڙي انگريزيءَ جو رنگ ڏيڻ شروع ڪيائيون. قريشي پاڻ کي لکڻ ۽ سڏائڻ لڳا ڪريشچي، جسٽس منير پاڻ کي لکندو ۽ سڏائيندو هو مونر، هڪ ڏينهن منهنجي پياري دوست ۽ روم ميٽ (ڪمري ۾ گڏ رهندڙ) محمد بچل سومري اعلان ڪيو ته هن جو نالو آهي ’ميڪورو بينگي‘. چيوسونس ”اهو آهي ڇا؟“ ته کلي چيائين ’ماڪوڙو ڀنگي‘، ٻيو ڇا.
هينري پاٽنجر پنهنجي ڪتاب، سنڌ ۽ بلوچستان جي سير ۾ صفحي نمبر 57 تي مگسي، ابڙا، انڙ، لاشاري، بڙدي، جکراڻي، جاگيراڻي وغيره سڀ هڪ ئي قوم جي شاخ ڪري لکيا آهن. اها ڳنڍ تڏهن کلي جو لاشارين دولهه دريا خان سمي کي پنهنجو ڄاڻائي سندس ورسي ملهائي. هيءَ ڳالهه منهنجي خيال کي هٿي ڏئي ٿي ته بلوچ به سنڌي سماٽ آهن. سندن ٻولي به سبيءَ کان کوسڪي تائين سنڌي آهي.
’مرات ۽ جواهر‘ مطابق ان وقت سنڌ ولايت جي وڏي حصي جو حاڪم سهتا قوم جو راءُ ڌورنگ هئو، جنهن جي گادي جو هنڌ شهر بڪار جي نزديڪ ڪوٽ ڪانجهي هو. ڪلهوڙن جي وڏي احمد کي دل ۾ خيال آيو ته راءُ جي مدد سان قدم ڄمائي، فوج گڏ ڪرڻ جي تدبير ڪجي. راءُ ڌونرنگ جي وفات کان پوءِ سندس پٽ جکرو جانشين ٿيو. ٿل کي ’مرات‘ وارو ٺل خان ٿو سڏي ۽ چوي ٿو ته سندس اصل نالو فتح خان هو پر عام ماڻهو هن کي ٺل خان سڏيندا هئا. ان وقت برهمڻ آباد، اروڙ ۽ سون مياڻيءَ جو حاڪم راءُ دولهه يا دلوراءِ هو جنهن ٺل خان کي ملڪ مان تڙي ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي. سهتا قوم به ٺل خان جي مدد ڪانه ڪئي تنهنڪري اتان لڏي سنڌو ندي ٽپي، درياهه جي هڪ شاخ جي ڪناري جا لڪيءَ کان اولهه طرف جبل مان ڦاٽ کائي اڳتي وڃي ٿي هڪ اهڙي هنڌ رهڻ جي تجويز ڪئي جتي نه رڳو زمين زرخيز هئي پر حفاظت جو به قدرتي بندوبست موجود هو. اها زمين گوجرن جي قبضي ۾ هئي جيڪا ٺل خان کانئن زوريءَ کسي اتي هڪ ڳوٺ ٻڌايو ۽ ان کي کاهر ٻيلو نالو ڏنائين. مرات ۽ جواهر ٻنهي لکيو آهي ته ٺل هيءُ علائقو گوجرن کان تلوار جي زور تي ڦريو. بهاولپور گزيٽيئر لکيو آهي ته ان ڳوٺ جو نالو پنهنجي ڏاڏي جي نالي تي ڪاهر ٻيلو رکيائين. هيگ لکيو آهي کاهر ٻيلي جا کنڊر، جان نالي ڳوٺ جي ڏکڻ اولهه ۾ ساڍن ٽن ميلن تي موجود آهن.
ٿل يا ٺل کان پوءِ هن خاندان جو ٻيو مشهور ماڻهو چينو خان ٿيو جو ٿل جو پوٽو هو. پير علي محمد شاهه راشدي ميان نور محمد ڪلهوڙي جي وصيت نامي جو انگريزي ۾ ترجمو ڪندي لکندي ٿو ته چيني خان جو زمانو تخميناً 1220ع ٿئي ٿو. چينو خان سردار بڻيو ۽ ڄام چينو خان سڏجڻ لڳو. اهو سمن حاڪمن جو لقب ڄام اڄ تائين مانائتو آهي. ايتري قدر جو ٽالپر ميرن به پنهنجي اولاد جو نالو مير ڄام خان رکيو.
چيني خان لاءِ تحفة الڪرام جو بيان آهي ته ڀائرن سان نفاق سبب، کنڀات پهتو جتي اڍيجا قوم سان رهڻ لڳو. نامھ نغز وارو صاف لکي ٿو ته، ڀائرن سان سندس لڙائي ٿي هئي ۽ پوءِ کنڀات هليو ويو، جتي راڻي ڏهر پلال سمي زميندار جي ڌيءُ سان شادي ڪيائين ۽ کيس ان مان محمد نالي پٽ ڄائو جو سنڌ ولائت جي حاڪمن جو جد امجد هو. دائود به انهيءَ چيني جو پٽ هو، جنهن جو اولاد دائود پوٽا مشهور ٿيو. وڌيڪ لکي ٿو ته هي چينو روهڙي پرڳڻي جي تعلقي پريالوءِ ۾ ديهه ٻيلي چيني ۾ رهڻ لڳو ۽ پوءِ آخري وقت ۾ کنڀات هليو ويو جتي وفات ڪيائين ۽ اتي ئي دفن ٿيو. سندس پٽ دائود، ٻيءَ زال شاهو سمي وزير جي ڌيءَ مان ڄائو. چيني خان جيئري ئي وصيت ڪئي ته پڳ محمد، جو راڻي ڏهر جو ڏوهٽو هو، ان کي ڏني وڃي. پنهنجي تلوار به ان کي ڏنائين. باقي مصلو، تسبيح ۽ قرآن مجيد دائود جي حوالي ڪيائين. انهيءَ محمد جو پٽ ابراهيم عرف ڪلهوڙو خان هو. ڪلهوڙي خان جي حمايت سنڌين ۽ راڻي ڏهر جي برادريءَ وارن ڪئي. منهنجي خيال ۾ سنڌين ۽ راڻي ڏهري جي برادريءَ مان مراد آهي سماٽ قومون. تاريخ ڪلهوڙا (صفحو نمبر 94) ۾ لکيل آهي ته ٻنهي ڌرين يعني ابراهيم ۽ دائود ۾ تفرقو وڌندي عداوت ۽ دشمني تي پهتو، آخرڪار انهيءَ عداوت، قتل ۽ خونريزيءَ جو اهڙو خوفناڪ هنگامو پيدا ڪيو جو جيستائين منجهائن هڪڙي شاخ (دائود جو اولاد) سنڌ مان لڏي پلاڻي نه نڪتي هي هنگامو ختم نه ٿيو. ظاهر آهي ته دائود پوٽا سماٽ قومن کان شڪست کائي سنڌ مان ڀڄي ويا. پر مولانا مهر فرمائي ٿو ته دائود پوٽن کي اوج ۽ عروج تي پهچڻ توڙي عام شهرت حاصل ڪرڻ ۾ اڳرائي اوليت نصيب ٿي. اهو سندس جهڪاءُ بهاولپور جي موجوده عباسي (دائودپوٽه) حڪمرانن ڏانهن هڪ تاريخ نويس کي نٿو سونهين، لاشڪ چينو خان هڪ زورآور سردار ثابت ٿيو پر مولانا مهر جي ساراهه ڪجهه حدون اورانگهي ٿي وڃي. مثلاََ لکي ٿو ته:
”محمد چينو خان ڪريم الطبع، نهٺو، عادل، پاڪ دامن ۽ نوڪرن ۽ عام ماڻهن سان رحم ۽ مهرباني سان هلندو هو.“
1. هوڏانهن پاڻ ئي لکي آيو آهي ته ڀائرن سان نفاق ۽ لڙائي سبب لڏي کنڀات هليو ويو ۽ اتي جي راڻي ڏهر پلال سمي جي ڌيءَ سان شادي ڪيائين.
2. صفحي نمبر 87 تي لکي ٿو ته، ’مرات‘ ۾ شاديءَ جو تفصيل هيئن ڏنل آهي ته هڪ دفعي چيني خان جو پاڏو راڻي ڏهر جي ڪوچي ۾ وڃي پيو، ڏهري پاڏي کي جهلائي، سخت ڌڪ هڻايا. عبدالله داروغي اهو واقعو چيني خان کي ٻڌايو. ڳالهه ٻڌندي چيني خان کي ڄڻ باهه لڳي وئي ۽ راڻي کان بدلي وٺڻ لاءِ موقعي جي تلاش ۾ رهيو. هڪ ڏينهن کيس پتو پيو ته راڻي جي ڌيءَ �