سانگي قبيلو

�وز سهيلين سان درياهه تي سير لاءِ ايندي آهي. چيني خان وجهه وٺي ڇوڪريءَ کي زوري کڻي اچي پنهنجي گهر ۾ ويهاريو پوءِ ڪوريجا، سهتا، دل، اڍيجا، برفت، نهمڙدي رند مڙيا، ڪرمتي کهوڙ، جاڙيجا، جوکيا، لاسي، ٿهيم، ۽ ٻين قومن جا سردار وچ ۾ پيا ۽ چيني خان کي خط موڪليائون. خط ملنديئي چيني خان ڇوڪريءَ کي پالڪيءَ ۾ ويهاري عزت ۽ حرمت سان واپس موڪليو. اهڙيءَ ريت ڇوڪريءَ جي شادي چيني سان ٿي. پڙهندڙ انصاف ڪن ته ڪٿي پاڏي کي ڌڪ، ڪٿي نياڻيءَ کي زوري کڻي وڃڻ. مولانا پاڻ ٿو لکي ته مرات ۽ جواهر ۾ اهڙا داستان بيان ٿيا آهن جن ۾ ڪو غير معقول وڌاءُ ڪونهي ۽ بلڪل اعتبار ۽ قياس ۾ اچڻ جوڳا آهن ۽ انهن جو راوي ڄام پلنگهر آهي جو گنجابه، مستونگ، ڪرته، سبي ۽ ڍاڍر جو حاڪم هو. اڄ به سبي ۽ ڍاڍر ۾ ابڙا تمام گهڻا آهن. منهنجي مرحوم دوست تاج محمد ابڙي جي ته اباڻي زمين ڍاڍر ۾ هئي ۽ آهي.
3. چيني خان ديهه ٻيلي چيني تعلقي پريالوءِ تي قبضو ڪيو.
4. چيني خان جي وفات جي باري ۾ مرات ۽ جواهر ۾ ذڪر آهي ته راڻي ڏهري (چيني خان جو سهرو) جون مينهون هڪ هنڌ پاڻي پيئڻ آيون، جتي چيني خان جو مال پاڻي پيئندو هو. جاڙي مهر کين منع ڪئي. ڳالهه وڌي وئي ۽ فساد ۾ راڻي ڏهري جو ماڻهو مارجي ويو جيڪو راڻي ڏهري جي زال جو رضاعي (ٿڃ شريڪ) ڀاءُ هو. چيني خان جي زال ڪاوڙجي پيءُ جي گهر هلي وئي. چينو خان تعزيت جي خيال کان اوڏانهن روانو ٿيو. درياهه پار ڪندي ٻيڙيءَ ۾ سندس گهوڙو دڙا هڻڻ لڳو جنهن ڪري ٻيڙي اونڌي ٿي پئي ۽ چينو خان ٻڏي ويو. سندس زال کي جڏهن اها خبر پئي ته هڪدم درياهه ۾ پاڻ اڇلي جان ڏنائين. چئن ڏينهن کان پوءِ ٻنهي جا لاش هٿ آيا ۽ کنڀات ۾ دفن ڪيا ويا.
مٿي ذڪر ڪيل واقعن مان صاف ظاهر آهي ته کنڀات روهڙي، سکر ۽ لاڙڪاڻو ضلع جنهن جون حدون ڪراچيءَ تائين هيون ۽ پڻ بلوچستان ۾، سماٽ قومن جو تسلط هو. اڄ تائين سڄي بلوچستان ۾ سنڌي سمجهي ۽ ڳالهائي وڃي ٿي. مون سان نواب محبوب علي خان مگسي پاڻ ذڪر ڪيو ته مگسي به ابڙا آهن پر بلوچستان ۾ هجڻ سبب بلوچ سڏجن ٿا. سماٽ ۽ بلوچن وچ ۾ تڪرار ۽ تفرقو به ڌارين وڌو. مان مٿي ذڪر ڪري آيو آهيان ته لاڙڪاڻي وارو علائقو سڏبو ئي روپاهه هو. باغبان به سڏيندا هئس. هتي دولهه دريا خان، مخدوم بلاول سانگين، ابڙن ۽ سومرن جون زمينداريون، سرداريون ۽ قومون هيون، هي قومون ارغونن ۽ مغلن جي لاءِ مٿي جو سور هيون، دولهه دريا خان جا پٽ ۽ پونير ساڻن انڙپور ۽ ٽلٽيءَ وٽ لڙايون ڪندا آيا. ٽلٽيءَ جا منگواڻا به جنگجو هئا ۽ سدائين سماٽ (اصل سنڌي) قومن جو ساٿ ڏنائون.
يوسف ميرڪ تاريخ مظهر شاهجهانيءَ ۾ پنهنجو غصو روڪي نه سگهيو آهي ۽ صاف لکيو اٿائين ته ”اهي سانگي نڀاڳا به ابڙا آهن ۽ منگواڻا ته وڏا حرامي آهن.“ انهن جو زور ڀڃڻ لاءِ چانڊين کي لاڙڪاڻي ۾ (اڄ جي دادوءَ سميت) آباد ڪيو ويو ۽ کين هُشي ڏيڻ لاءِ علائقي کي سڏڻ ئي لڳا چانڊڪا. انگريزن ۽ پوءِ مير ٽالپرن به اها پاليسي اختيار ڪئي ۽ جتي ڪٿي مقامي قومن جو زور ڀڃڻ لاءِ مختلف بلوچ قبيلن کي نوازيندا ۽ آباد ڪندا رهيا. مرزا قليچ بيگ پنهنجي ڪتاب قديم سنڌ ۾ لکي ٿو ته، ”چانڊين جو سردار ولي محمد هو جنهن کي انگريز سرڪار جي مدد ڪرڻ عيوض وڏي جاگير ملي. سندس پٽ غيبي خان هو. رند، جمالي، لغاري ۽ کوسن کي به جاگيرون مليون.“ هي سڄو سياسي چڪر هو، پر قدرت اهڙي جو اهي سڀ قومون به پڪيون سنڌي ٿي ويون. سماٽ ۽ بلوچ قبيلن جي تنازعي جو ٻج سياسي تقاضائن هيٺ ڇٽيو ويو. ايتري قدر جو اڄ تائين ’چانڊيا، مگسي‘ محاورو يا پهاڪو ٺهي ويو. ’چانڊيا مگسي‘ معنيٰ توڙ جا دشمن. اها به هڪ ثابتي آهي ته مگسي سماٽ قوم ۽ بقول سردار محبوب علي خان مگسيءَ جي ابڙا آهن. مرزا قليچ بيگ لکي ٿو ته، ”پهرين ڪلهوڙا هتي آيا، ۽ زمينون هٿ ڪيائون.“ مان ڀانيان ٿو ته ڪافي حوالا ۽ ثابتيون ڏئي چڪو آهيان. تنهن ڪري وڌيڪ کوٽ کوٽان نٿا ڪيون. لاڙڪاڻي، سکر، شڪارپور، جيڪب آباد، دادو، بهاولپور ۽ ديراجات، مٺڻ ڪوٽ وغيره ۾ سانگين جا بيشمار ڳوٺ آهن ۽ اهي سڀ لاڙڪاڻي جي مير غلام محمد خان سانگي (هاڻي مير ظفر حسين سانگيءَ) کي سردار ڪري مڃين ٿا. اڄ به لاڙڪاڻي ضلعي ۾ سؤ سوا ڳوٺ سانگين جا آهن ۽ هو هڪ مربوط قوم آهن. سوال آهي ته هيڏا سارا جو ابڙا هئا، ڄام صديق ابڙو، جلال خان ابڙو، کبڙ خان ابڙو ۽ وليداد خان ابڙو انهن جا ڳوٺ ڪيڏانهن ويا. مونکي لاڙڪاڻي ضلعي ۾ اڪيچار ڳوٺ ابڙن جا سُجهن، ڳوٺ طيب ابڙو رتيديري ڀرسان، ڳوٺ علي محمد ابڙو، ڳوٺ الهيار ابڙو، ڪجهه ڳوٺ قنبر تعلقي ۾: لاڙڪاڻي جي ڀر ۾ وليد ۽ ڳوٺ نظر ابڙو جتان جو وڏيرو شير محمد ابڙو وڏو زورآور ۽ شانائتو زميندار هو ۽ هميشھ خانبهادر کهڙي سان اليڪشن ۾ مقابلو ڪندو هو.
عام چوڻي مشهور آهي ته ’سانگ پائي سانگي ٿيا‘. سانگ چئبو آهي ٽڪساٽ ۽ لِڪَ کي. ابڙا به ائين سانگي ٿيا. جيئن ماموئين جا ست بيت تاريخي حيثيت رکن ٿا ۽ تاريخي واقعن تي روشني وجهن ٿا تيئن ڪجهه ٻيون چوڻيون به مشهور آهن. مثلاََ:

سنڌ سمو، ڪاڇي چنو، ڀٽي جيسلمير،
چوٿون هو چغدو، جنهن جو پلنگ مٿان پير.

ٻي هڪڙي تاريخي حقيقت آهي. ان جو به ذڪر ضروري آهي. چنا به هڪ تمام زورآور ۽ مشهور قوم هئي. جيئن مٿئين بيت ۾ صاف ظاهر آهي ته سنڌ سمون، ڪاڇي چنو، ڀٽي جيسلمير، معنيٰ سموري ڪاڇي علائقي تي چنا قوم جو تسلط هو ۽ پهاڙي علائقي جا رهاڪو هئڻ ڪري جانٺا ۽ جنگجو هئا. ان لاءِ به تاريخي ڪهاوت آهي ته ’چنا چوکي ذات سانگ پائي سانگي ٿيا‘، اها ٻي ڳالهه آهي ته زماني ۽ تاريخي حوادث جي مجبورين کان هنن چمڙي جو واپار شروع ڪيو. مالدار ته اڳيئي هئا ۽ پوءِ موچي سڏجڻ ۾ آيا. هڪ ثابتي اڄ به موجود آهي ته لاڙڪاڻي لڳ هڪ ڳوٺ ’چنا‘ نالي سان آهي پر اتي جا سڀ رهاڪو سانگي آهن، زمينون به سانگين جون آهن ۽ چونڊيل چيئرمين به سانگي آهي، سندن سردار به مير ظفر حسين سانگي آهي. معنيٰ چنا به سانگي ابڙا آهن.
وري اچون ٿا ڪلهوڙن تي ڇاڪاڻ ته ڪلهوڙن ۽ ابڙن جو ذڪر تاريخي لحاظ کان گڏوگڏ اچي ٿو. محمد چيني خان کان پوءِ هيءُ خاندان گمناميءَ ۾ هليو ويو. مولانا پنهنجي ڪتاب صفحي نمبر 112-113 تي لکي ٿو ته نون پيڙهين تائين سندن ذڪر ڪنهن به نه ٻڌو. معنيٰ چيني خان جهڙو زبردست ۽ مشهور ماڻهو به ڪو منظم راڄ، زمينداري يا تسلط جو دائرو پيدا نه ڪري سگهيو. جيسين راڻي ڏهري ۽ سماٽ قومن جي کيس حمايت رهي، تيسين طاقت ۾ رهيو ۽ پوءِ گمناميءَ ۾ هليا ويا. مرات ۾ درج آهي ته:
”ڪلهوڙي خان جي اولاد ۾ حڪومت جو ڪو به نشان باقي نه رهيو، حتاڪه نون پيڙهين تائين ڪير انهن جو نالو به ڪونه وٺندو هو ۽ انهن مان ڪنهن وٽ ڪا به چيز موجود نه هئي.“ يعني سڃا هئا.
نون پيڙهين کا