سبيءَ جي ھوا ’ڪُنبي‘

سبيءَ جي ھوا ’ڪُنبي‘
موالين جو ن ڳالهيون کٽڻ جون ڪونه هيون. هوا وري بند ٿي وئي، تپش بي حال ڪري وڌو. ماني جو اڃا ڪوبه آسرو ڪونه هو، ڇانوَ به ايتري ڪونه هئي جو ماڻهو پير ڊگها ڪري ليٽي پوي! بخاري صاحب کي بلوچستان ۾ ڪنهن سائٽ تي ڪم ڪندي هڪ اوچتي آنڌاري ياد آئي،
”سال 1969ع جي ڳالهه آهي، سبيءَ جي ڀرسان هڪ سائٽ آهي پيرڪ، اتي فرينچ مشن وارن سان کوٽائي پئي ڪئي سون، ، اتي ڪڏهن ڪڏهن ھڪ هوا هلندي آهي ان کي ’ڪُنبي‘ چوندا آھن. صبح جو سوير کوٽائيءَ تي ويندا هئاسين ... بس ڪانو کن سج جو چڙهي ته يڪدم مزدور چون، ’سائين اڄ ڪُنبي آسي!!‘ اهي سرائيڪي ڳالهائيندا آهن، ’سائين اي پاسا ٻڌائيندا اي، اڄ ڪُنبي آسي!‘ مون ٽيم وارن کي ٻڌايو ته مقامي ماڻهو ٻڌائين ٿا ته اڄ ڪا زبري هوا ايندي، خيال ڪريو! اول ته هنن کي اعتبار ئي نه اچي، بظاھر ڪا شئ نه پئي ڏسجي! واقعي ٿيو به ايئن جو وڌ ۾ وڌ ٻه ڪلاڪ ٿيا ته خبر پئي ... ايڏو وڏو رءُ اٿيو جو ... پوءِ هنن سمجهيو ته هي صحيح ٿا چون ... پر هنن کي وري اهو اندازو نه هجي ته پري کان نظر ايندڙ اونداھي جڏهن ايندي ته ڇا هوندو؟ سو جڏهن اها آئي ته ان صورتحال کي منهن ڏيڻ جو فقط هڪ ئي رستو آهي ته توھان جتي ويٺا آهيو بس اتي ئي ويٺا رهو ... اها ايڏي زبري هوندي آهي جو ڀر ۾ ويٺل ماڻهو هڪٻئي کي ڏسي نٿا سگهن.“
”ابول! انڌيرو!“ انور حيرت کاڌي.
”هائو! چڱو جهٽڪو هوندو آهي، سمجهو کڻي ته اڌ ڪلاڪ کن جو! ... پر ان وچ ۾ اها هوا دنگ ڪري ٿي ڇڏي ... پوءِ هنن هڪ وڏو hut ٺاهيو هو، جڏهن ڪنبيءَ جو ٻڌن ته ان ۾ وڃي ويهي رهن ۽ جڏهن اها گذري وڃي ته پوءِ ٻاهر نڪرندا هئا. اها ڏاڍي زوردار ٿي ٿئي ۽ ان ۾ ڏاڍي مٽي ٿئي ٿي. اها هوا سبيءَ ۾ اتر ۽ اولهه جي ڪُنڊ کان لڳندي هئي ۽ اتان جي مڪاني مزدورن کي ٻه اڍائي ڪلاڪ اڳ ۾ خبر پئجي ويندي هئي، اهي شايد آسمان ۾ ڪو اهڙو رُخ ڏسن ٿا!“ بخاري صاحب ’ڪنبيءَ‘ جو پورو نقشو ڇڪيو.
”سنڌ ۾ به هوائن جا گهڻئي قسم آهن ... اسان جي هڪ دوست استاد الهه نواز ’رڪڻائي‘ ميربحر ’درياھي ٻوليءَ‘ تي ڪتاب لکيو آهي جيڪو سنڌي لينگويج اٿارٽيءَ وارن کي ڇپجڻ لاءِ ڏنو اٿس. ان ۾ هن هوائن جا ٻائيتاليهه قسم لکيا آهن جيڪي ميربحر سڃاڻن ۽ ٻڌائين ٿا ته ڪهڙي هوا جو درياهه تي ڪهڙو اثر پوندو.“
اسان وٽ وقت گهڻو هو. محمد علي قادري اوسي پاسي جا فوٽو ڪڍي واندو ٿي چڪو هو. نه هيءَ مُند فوٽو گرافيءَ جي هئي ۽ نه وري وقت پر ڇا ڪجي! اسان کي اهو ئي وقت ڏنو ويو هو. ٽيم گرميءَ ۽ بک سبب هِتي سُڪ ٿي وئي هئي.
ڪا مهل لنگهي وئي. بک ۽ گرميءَ بنهه هيڻو ڪري وڌو هو. نيٺ ماني آئي، انور ٻن ڪڪڙن جا پئسا ڏنا هئا پر هڪ چوزڙو مليو هو. مڙئي ديڳڙي ۾ گوشت جي بوءِ هئي. شوروو، بصر ۽ ٻٽالو روٽين سان! موالين به اچي پاسڙو ورتو، مڙئي اڌ ڪُک ڀري پاڻيءَ جا ٻه ٽي گلاس چاڙهي وقت کي ڌڪو ڏنوسون.
محسوس ڪيم تي مون اڃا تائين ڪابه تصوير نه ڇڪي هئي. ساهه پوڻ کانپوءِ انهن مقبرن ڏانهن نڪري ويس جيڪي ڪافي دير کان سڏي رهيا هئا. انهن جو نمونو به ساڳيو ميان نصير واري قبرستان جهڙو هو، اُڀا گنبذ ۽ چئني پاسن کان ٽي ٽي محرابي در. هڪ گنبذ جي اندرئين پاسي گهوڙيسوار، شڪار جا منظر، سرهه ۽ مور ڇپيل هئا. جنهن مان اها شاهدي پئي ملي ته ميان وال فقير فقط درويش ڪونه هئا پر سير شڪار به وڏي شوق سان ڪندا هئا. پر، انهن تصويرن ۾ سندن جنگي هٿيار واضح ڪونه هئا.
هن کانپوءِ وقت ساٿ نه ڏنو. شام تائين اسان مس مس ڪري حاجي ڪؤڙل خان لغاريءَ جي ڳوٺ تائين پهتاسين. حاجيءَ کلي آسمان هيٺ کٽون وڇايون ۽ گرمي سٽيل ماڻهو بنا ڪجهه کائڻ پيئڻ جي سمهي پيا.
اربع 3-جولاءِ 2002
صبح جا ست ٿيا ته اسان حاجي ڪؤڙل خان لغاري جي ڳوٺ کان نڪتاسون. اڄ جو پنڌ گاج طرف هو. گاج لاءِ موٽر سائيڪلن يا اٺن جو بندوبست ضروري هو جيڪو حاجي ڪؤڙل اڃا تائين نه ڪري سگهيو هو.
حاجي خان پنهنجي ڀاءُ سان سرٻاٽ ڪري پڇيو، ”گاج جي اوسي پاسي ۾ امن امان جي صورتحال ڇا آهي؟“
اوسي پاسي ۾ ڳوٺ ته هئا پر ٻن ٻن ٽن ٽن گهرن جا. ماڻهو پري پري شايد انڪري ويٺا هئا جو ويرانو وڏو آهي ۽ هر ڪنهن کي پنهجو زمين جو ٽڪرو هڪٻئي کان ٿورو پرڀرو آهي. هي سڀ لغاري هئا. هرڪو پنهنجي پاڙي جي حساب سان ويٺل آهي. ٻيو ته وچ ۾ پٽ گل محمد واھه هو، ڪو هِن پاسي ويٺل هو ڪو هُن پاسي، پنهجي خيال سان ابن ڏاڏن جي وقت کان ويٺا آهن.
هن علائقي ۾ اصل کان پوک ٿيندي هئي، بئراج جو پاڻي هتي ڪونهي، آبادي يا ته گاج جي پاڻيءَ تي آهي يا وري ڪنهن ٽيوب ويل هنيو پر اها طاقت ڪنهن وٽ؟ علائقي ۾ چانور، ڪڻڪ ۽ ٻيا فصل ٿين ٿا. هتي هڪ نئون واهه آهي جيڪو پَٽ گل محمد کان مِيرو پَٽ ۽ ميان نصير محمد تائين وڃي ٿو.
اهي سڀ واهه جيڪر واهن ۽ سڀ ڳوٺ آباد ٿين پر خود گاج ۾ ايترو پاڻي ناهي. گاج تي ڊيم ٻڌڻ جي مطالبي کي سرڪار ڪا خاص اهميت نه ڏني آهي ۽ خود ڪاڇي واسين کي ڪي خدشا آھن.

قصبي ۾
هاڻي، اسان گاج کان چار ميل کن اورتي قصبي جي بازار جي منهن تي بيٺا هئاسون. ڪجهه راشن پاڻي وٺڻ لاءِ، ڪجهه پيٽ پوڄا ڪرڻ لاءِ ڇو ته ڪالهه منجهند جي مانيءَ کانپوءِ پيٽ ۾ ان جو داڻو ته ٺهيو، چانهه جو ڍُڪ به نه ويو هو. سڀني حاجي ڪؤڙل خان لغاريءَ جي ڳوٺ ۾ رات گذارڻ کان پوءِ حاجيءَ جي مهمان نوازيءَ جا گڻ پئي ڳاتا! ... ۽ حاجيءَ کي قصبي مان موٽر سائيڪل وارن ٻن ٽن همراهن جو پتو ڪرڻو هو.
قصبو چڱڙو ڳوٺ هو، ”هن ۾ ڪجهه شهري بوءِ آهي!“ بخاري صاحب چيو. پاڻ هڪ هوٽل تي چانهه بسڪوٽ لاءِ لهي پياسون. هڪ جهونڙو نوان ماڻهو ڏسي حال احوال وٺڻ آيو پر اسان حال احوال ڏيڻ بدران کانئس احوال وٺڻ شروع ڪيو.
”ڀائو! ڪر خبر گاج تي گهڻيون واهيون آهن؟“
”گاج تي پهرين مٿان وڏو واهه اچي ٿو جنهن مان ’لڌي واهه‘ جي اٺين پتي ويندي آهي ’ونگو واهه تي‘ ان کان پوءِ اڌ ويو ’ ٽوڙ‘ واري واھه کان، اڌ اسان ڏانهن هيڏي (قصبي طرف) ايندو آهي. ان اڌ مان وري ورهاڱا ٿيندا آهن، اڌ پاڻي وڏي واهه جي پرئين ڀر ۽ اڌ وري اسان جي اورئين پاسي ايندو آهي.“
”اسان وٽ وري ٽي واهيون آهن، پاڻي ٽي حصا ٿي اسان ڏي ايندو آهي. انهن ٽن واهين جا نالا آهن 1- جَلُو 2- باگو ۽ 3-هاڪ . هتي ”باگي جي واهي، اچي ٿي، جَلُو به هتي اچي ٿو. هي سامهون اسان جي زمين جو ٽڪر جَلُو تي آباد ٿيندو آهي.“ هن جهونڙي کي بس پنهنجي ئي اوسي پاسي جي خبر هئي. گاج جا ٻيا حصا ڪهڙا آهن، ان جي کيس خبر ڪونه هئي.
سامهون هڪ کٽاري لاري کبڙن ۾ منهن هڻي بيٺي هئي، اها شايد اهڙي کري آهي جو وري نه چُرندي. هيءُ قصبي جو بس اسٽاپ به هو. آڏو هڪ گهاٽو وڻ هڪ سڪل کوهه جي مٿان جهڪيل هو. اهو کوهه ايترو خلاصو هو جو ان جي تري ۾ ٻه کٽون وڇائي پيون سگهجن. برساتن جي پاڻيءَ ان کوهه ۾ هڪ پاسي کان ايتري رُگهه ٺاهي ڇڏي هئي، جو ان مان ک