ست قاضي، نر نه مادي

ست قاضي، نر نه مادي
”ڀائو، اهو قصو ڪيئن آهي ؟“ مون هڪ فقير کان پڇيو.
”ميان نصير محمد دا سوا لک فقير ها، هر ذات وچون فقير ھِن ...“ جنهن فقير هي قصو کنيو ان سنڌي گاڏڙ سرائيڪي ۾ چيو ”مرشد دا مال چَريندا هئا، رند فقير ها! ’يارا فقير‘ انهان دا نالا ها، قاضي آئي مقابلي تي، ته سوا لک جنهن جا فقراءِ اي، اهي مرشد ڪهڙا طريقا رکيندي اي، ڪهڙي طريقي دا اي؟ ... اهي قاضي دهلي وچون آئي، هندستان والي دهلي، ... پيڇي آئي، مرشد ميان نصير دا ڳوٺ ها حضرت ڳاڙهي ... اوڏي عنايت شاهه بادشاهه! اها اڃي مسجد کڙي اچي، پيڇي ...“
سرائيڪي فقير ساھي کنئي ته حاجي لغاري ڳالهه اڳتي ھلائي ”ميان جي درگاهه جي پاسي کان ست قبرون قاضين جون آهن، جن کي يارو ريڍي پٽيو هو، ته ’نه نر، نه مادي‘ ... معنيٰ سڀ کدڙا ٿي ويا ... اهي قاضي ميان نصير محمد کان شريعت ڇڪڻ لاءِ دهلي هندستان کان آيا هئا. پوءِ ميان نصير ھنن (قاضين) کي چيو ته ’مون کي ڇڏيو، منهنجو هڪ فقير آهي، يارُو ريڍو، توهان ان سان وڃي ملو!‘ ... پوءِ جڏهن اهي قاضي يارُو ريڍار وٽ وڃي پهتا ته يارُو ٻن زالن جي وچ ۾ سُتو پيو هو ... مهمانن کي ڏسي ھُو اٿيو ۽ بسم الله ڪري ڇُري کڻي تڪبير وجهي کڻي رڍ کي ڪٺائين ... ته قاضين چيو هيءَ رڍ ته مڪروهه ٿي وئي ... قاضين سمجهيو ته هي فقير اسان جي وجهه ۾ اچي ويو آھي، ڇو ته هن نه وضو ڪيو نه وَٽ ڪيو، نه تڙ ڪيائين نه ڇا، زائفن جي وچ ۾ ستو پيو آهي ... پوءِ هنن ڏاڍو بحث ڪيو ... فقير چيو ’بَڪڻو ناهي، رڍ حلال آهي، حرام ڪونهي، هي نٿا مڃو ته ٻي ٿا ڪُهون‘ ائين چئي فقير ھڪ ھڪ ڪري ست رڍون ڪٺيون، پر قاضين چيو ته ’هيءَ سڀ مڪروهه ٿي ويون آھن‘، وڏو بحث ٿي ويو ...
... انهيءَ تي فقير کي به جولان اچي ويو ... هن چيو ته ’پوءِ ٺيڪ آهي، جيڪڏهن هي رڍون مڪروهه ٿي ويون آھن ته پوءِ کائو يا اٿاريو، يا مان ٿو اٿاريان (جيئريون ٿو ڪيان)‘... قاضين کي ڀلا ڪهڙي طاقت ھئي جو رڍ کي اٿارين؟ هن ريڍو فقير رڍن کي ٿڏو هڻي چيو، ’وڃي پنهنجي ڌڻ سان وڃي چرو!‘ .... ابا اهي رڍون ته اٿي هلي ويون، پوءِ قاضين کي چيائين ’توهان ست قاضي، نه نَر نه مادي! هاڻي جيڏانهن وڻيو هليا وڃو!‘ هڻ جو قاضين کي ... ته ڳالهه ئي ختم ... ميدان خالي!“ حاجيءَ مام ۾ چيو ته مردانا انگ گم، زنانا ٿي ويا، ايئن کدڙا ٿي ويا! ”... پوءِ ته قاضي رڙيون دانهون ڪندا روئيندا پٽيندا ويا، ميان نصير محمد وٽ، هن کي چيائون’اسان تي مهرباني ڪر! دعا ڪر، فقير اسان سان ظلم ڪيو آهي.‘ ان تي ميان چيو، ’جيڪو ٿي ويو سو ٿي ويو، هاڻي ڪجهه ڪونه ٿيندو‘. پوءِ، قاضين چيو ’اسان هتي تنهنجون مَٽيون ڀري مَرون باقي دهلي موٽي ڇا چونداسون، ته ماديون ٿي آيا آهيون.‘ هاڻي سڀنن جون قبرون هتي گڏ آهن ... اھا آھي ستن قاضين جي ڳالهه!“ حاجي لغاري ڳالهه پوري ڪئي.

پروفيسر عبدالله مگسي ان واقعي جي اصليت پنهنجي مضمون ”ميان وال تحريڪ جو سرواڻ ميان نصير محمد ڪلهوڙو ۽ ان جا ساٿي“ ۾ ڪجهه هن ريت بيان ڪري ٿو :
”هن بزرگ (شاهه پنجو سلطان ڏهوٽ) ۽ گاجي شاهه کوسي گڏجي ميان جي اسيريءَ وقت جدوجهد جي اڳواڻي ڪندا رهيا. سندن ڪوشش سان سنڌ جي انهن علائقن ۾ جتي ميان وال تحريڪ پنهنجي اوج تي هئي، مغلن جي عدالتي سرشتي کي مفلوج ڪيو ويو ... چون ٿا ته بزرگ ( شاهه پنجو سلطان) دهليءَ جي ستن قاضين کي عورت بنائي ڇڏيو، ٻين لفظن ۾ شاهه پنجي پنهنجي حڪمت ۽ فراست سان مغل قانون کي عورت جيان ڪمزور ۽ نستوڪري ڇڏيو ، جنهن ڪري مغلن جون ست عدالتون بند ٿي ويون، ۽ عوام انصاف لاءِ شاهه پنجي جي برپا ڪيل عوامي عدالتن ۾ فيصلو ڪرائڻ کي ترجيح ڏيڻ لڳو.
خود ’يارو ريڍار‘ بابت مگسي صاحب جو خيال آهي ته يارو رند ۽ يارو ريڍار ٻه جدا جدا فقير آهن، يارو رند کيرٿر جبل جو ويٺل هو، وڏو مالوند هو، ميان نصير جي انقلابي عبوري حڪومت لاءِ پئسو ۽ ضرورت جو شيون مهيا ڪندو هو .... سندس وفات بعد هن کي ميان نصير واري قبرستان ۾ دفنايو ويو ... يارو ريڍار ميان نصير جي رڍن ۽ ٻين گهريلو جانورن جي حفاظت ڪندو هو. هن تي ذميواري هئي ته هو ڍل طور مليل لکين هزارين جانور سنڀالي، وڪڻي ۽ وقت سر انهن جو گوشت اجتماعن ۽ جنگ وقت مهيا ڪري يا جانور وڪڻي سرڪاري خزاني ۾ فنڊ جمع ڪرائي. يارو ريڍار جو مقبرو سيوي جماليءَ کان 10 ـ 8 ميل اولهه طرف جبل ۾ ’ياروي واري ڏاٺ‘ وٽ آهي.