سخي دلير رند

سخي دلير رند
ڪلهوڙن جي زماني جو هي مقبرو تعميراتي لحاظ کان بلڪل ايئن آهي جيئن ڪلهوڙن جي زماني جي مقبرن جا آهن.
”هي خاص ڪلهوڙا طرز جو مقبرو آهي“ بخاري صاحب چيو ، ”هن ۾ اهي ئي وصفون آهن جيڪي ڪلهوڙن جي اڏاوتن ۾ ڏسجن ٿيون. هن کي گنبذ جي مٿان لينٽرين (شمعدان) آهي. هونئن، عام طور گنبذن جي چوٽيءَ تي ڪلس يا نيل هوندي آهي. اهڙو لينٽرين توهان (لاڙڪاڻي ۾) شاهه بهاري واري مقبري تي ڏٺو هوندو، اهو هڪ خاص فيچر آهي جيڪو ڪلهوڙن هتي آندو. هن جي چئني ڪنڊن تي (قبي نما ڇٽين جو) اهو ئي اڏاوتي بندوبست آهي، جهڙو ميان يار محمد ڪلهوڙي يا ميان نور محمد جي مقبرن تي آهي. اهو به ڪلهوڙن جو خاص فيچر آهي.“
”ڇا سخي دلير به ميان وال تحريڪ جو حصو آهي؟“ مون پڇيو.
”نه! هي ميان وال تحريڪ جو حصو ناهي، هي بلوچستان مان آيو هو پر هتي رهندو هو. دور ساڳيو آهي، ڪاريگر سڀ انهي (ڪلهوڙن) جا هئا. پر هن جو ڪلهوڙن سان ڪو به واسطو نه آهي!“ بخاري صاحب ورجائي چيو.
گهڙي نه گذري ته هڪ مقامي همراهه حاجي بيگو خاصخيلي اچي نڪتو، ”هي اصلي رند آ. هن جو نالو سخي دلير هو، پاڻ سخي هو، هي سڄو مقبرو ڏاچين جي کير سان بنائي ٺاهيو ويو... اندر هلو! زيارت ڪريو.“
”ان جي سخاوت جا ڪي قصا ٻڌايو!“ انور فرمائش ڪئي.
”سخاوت! اهڙي جو چون ٿا ته (بٽئي مهل) لٺ سان لڪير ڪڍندو هو ته ڪڻڪ يا ان جو ڪڻو نه هيڏانهن (وڌيڪ ويندو) نه هوڏانهن! ماڻهو تور ڪو نه ڪندا هئا. باقي جنگ يا لڙائيءَ جي اسان کي خبر ڪونهي (ته ڪنهن جنگ ۾ وڙهيو) ”هن دلير رند جي خوبي بيان ڪئي. سخي دلير رند جو مقبرو مون اڳ به ڏٺو هو، جيئن پوءِ تيئن زبون ٿيندو پيو وڃي. هتي سندس عقيدتمند مقبري جي ديوارن تي پنهنجا نالا لکي ويندا آهن. ماڻهن جو عقيدو آهي ته سخيءَ جي دعا سان بخار لهي ويندو آهي.
جيتوڻيڪ بخاري صاحب هن درويش کي ميان وال تحريڪ سان جڙيل نٿو ڏسي، ۽ نه وري ڪا اهڙي روايت آهي، ته به هن ميانوال تحريڪ ۾ رند شامل رهيا آهن انهن ۾ سڀ کان اهم نالو يارو فقير رند جو آهي، جنهن جو مقبرو نئه تڪيءَ جي لَڪ وٽ آهي. هي صاحب ڪلهوڙن جي دور جو آهي، مٿس اهڙو ئي مقبرو آهي جهڙو ڪلهوڙن جي خاص فقيرن تي نظر اچي ٿو، سخي ۽ دلير جهڙيون لقبي وصفون اٿس، اناج جي بٽئي انصاف سان ڪندو هو (يا سرڪاري طرح مقرر هو؟) سخي دلير جو شاهي مقبرو ٺاهڻ ۾ مون کي سندس مريدن (عوامي محبت) جو ڪم نظر نه آيو. ان جي ٺهڻ ۾ وقت جي حڪومت جو تعاون ضرور حاصل هوندو.
20: 7 تي اسان جهانگارا ڇڏيا. وقت نه هو. نه ته اسان ان رومي/ گهاڙي قبر جا تفصيل ضرور وٺون ها جيڪا سخي دلير جي مقبري جي پويان آهي. سج اڃا به ظاهر ڪو نه هو، پر گرمي پد 30 درجا ٿي چڪو هو.
جهانگارن کان ڪائيءَ طرف ويندي ڪي ننڍڙا ڪوٽيرا نظر آيا ته مون بخاري صاحب جو ڌيان ڇڪايو. چيائين، ”ٻن ٽن ڪمرن وارا ڪوٽيرا هتي جام آهن، اهي ڇُتڙيءَ جو ڪوٽ سڏبا آن. ٿاڻي بولا خان وارا ڪوٽيرا ماپن ۾ انهن کان وڏا ۽ اوچا آهن... اڃا به ڪوٽيرن ۾ وڏي کان وڏو ڪامپليڪس شيخ نوتيءَ وارو (شاهه گودڙيي کان 14 ڪلوميٽر اتر ۾ ليلان جي ماڙي) آهي. اهو يارنهن ٻارنهن ڪمرن جو ڪامپليڪس آهي.
هاڻي اسان لکمير جي ماڙيءَ وٽ هئاسين. قادري صاحب تصويرون ڇڪيون، اسان ڏٺو ته ان ماڳ جي چوڌاري ڪوٽ ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي وئي هئي. اهو ماڳ اوائلي ٽئين هزاروين صدي (early third millimum BC) جو آهي. جنهن مان ظاهر آهي ته ماڻهو هزارن سالن کان جياپي لاءِ پاڻ بچائڻ جون ڪوششون ڪندو رهيو آهي.
”فيدل ڪاسترو چوي ٿو ته انسان جي بقا فطرت سان مسلسل مهاڏو اٽڪائڻ ۾ آهي!“ انور پيرزادي اها ڳالهه بظاهر ڪوٽيرن ۽ لکمير جي ماڙيءَ کي ڏسي ڪئي، پر سچ اهو آهي ته هن اهو جملو کيرٿر ۾ اڄوڪي ڪڙڪيدار گرميءَ آڏو هٿيار ڦٽي ڪندي چيا هئا، ”هي کيرٿر مهم آهي، جنهن کي تون ’ايڪسپيڊيشن دوزخ“ چوندو آهي، ان ۾ سخت حالتن سان اسان جو مقابلو جاري آهي!“ ڪڏهن ڪڏهن لڳي ٿو ته انسان ويچارو ڪجهه به ناهي پر، ڪڏهن ڪڏهن لڳي ٿو ماڻهو سڀ ڪجهه آهي!“
بگا شير درگاهه تي غلام محمد نوحاڻي ته برابر مليو پر صفا نٽائي ويو، ”اسان ته هينئر حيدرآباد وڃڻ لاءِ صفا تيار آهيون، ضروري ڪم آهي، نه ته توهان جهڙي سنگت سان ضرور هلون ها!... ڪالهه اسان توهان جو انتظار ڪيو هو، هڪڙو همراهه به سڏائي ويهاريو هو پر توهان جو نه آ يا ته... هو نئنگ موٽي ويو هيو!“
”توهان اسان کي هن سان ملايو پوءِ توهان ڀلي حيدرآباد هليا وڃو!“. اسان وري نئنگ موٽ کاڌي سونهون کڻڻ لاءِ غلام محمد نئنگ ۾ سڌو آڻي هڪ همراهه سان ملايو، هي محمد الياس وَڪو هو، ”هي به ڪو شوقين همراهه هو. لکمير جي ماڙي واري دڙي مان ٻه پٿر کوٽي ڪڍي آيو هو. سندس خيال ۾ ان تي نقشا ڪڍيل هئا. چيائين، ”ٻنهي مان هڪ پٿر تي نقشا ڪڍيل آهن، اسان به ته ڄاڻون ٿا نه پٿر مان! ان تي ليڪا نقشا ۽ ٻه اکيون اٿس، توهان ڏسندؤ ته پاڻهي خبر پوندي!“ هن همراهه اسان جو اشتياق وڌائي ڇڏيو. جڏهن پٿر سامهون آيا ته ڪُل خير لڳو پيو هو، قدرتي ليڪون هيون، ڪو نقشو ڪو نه هو پر اسان محمد الياس جي کوجنا جي رسمي واهه واهه ضروري ڪئي.
”هيڏانهن وڏا پٿر آهن، اتي هڪ ڍوري ۾ مقام آ....اسان اتي کوٽائي ڪئي ته ان ۾ يڪي ڏاڪڻ هئي. اڃا به آهي، اهو کوهه آهي. هڪ ٻي جاءِ وري اهڙي آهي جو اوڏانهن وڃي ته سگهبو پر هڪ اهڙي جاءِ آهي جتان ڪو هڪ ماڻهو مس ٿو مٽي سگهي، اڳتي ٻن ٽن کٽن جيتري جاءِ آهي، جتي ماڻهو بيهي سگهي ٿو، ان کان مٿي نهاريندين ته ٻه دريون نظر اينديون، انهن درين کي ڇپون لڳل آهن. چيروليءَ سان!... هن پاسي وري هڪ نيسارو ٺهيل آهي، ڏار آهي نه جبل کي! مان پاڻ ڏسي آيو آهيان، ان ڏار کي چيرروليءَ سان... هڪڙي دري کليل ۽ ٻي بند آهي. پٿرن سان اوساري ڏنل آهي، اهي دريون باقاعدي ڇيڻيءَ سان ٽڪيل آهن. انهن تي ماڻهو چڙهي نٿو سگهي، ماڻهن وڏا زور ڏنا آهن، ڪِلا هنيا آهن پر پهچي نٿا سگهن. ڇو ته اتي بيهي ۽ هيٺ نهاريندو ته... ايترو مٿي آهي جو هل! هيٺ ڪري ته ڪلاڪ لڳي وڃينس. پوءِ اسان هنن کي (شايد خزاني جي کوجين کي) چيو ته هي ته سنئون سڌو جهان لڳو پيو آهي، چيائون ته انهن جو لنگهه هتان ناهي پڪ ڪنهن ٻي جاءِ تان آهي، جيڪو بند ڪري ويا آهن. اهو ته ظاهر ظهور ڪو جهان آهي.“ همراهه ڪنهن عجيب ماڳ جو ڏس ڏنو.
”...۽ هوڏانهن چنگڻ ڏانهن ماڻهو وڃي ٿو ته گڏهڙي (لَڪ) ڏي، اتي وري جنڊ وانگر ڇپون آهن، محمد بن قاسم جو نه جيڪو ستر هشت هزار خزانو هو، ان لاءِ چون ٿا ته اتي ئي دفن ٿيل آهي، پر هو جيڪي دريون آ