سخي دلير رند

هن نه! اتي آهي سون ۽ چاندي... توهان اهو ضرور وڃي ڏسو!“ الياس وڪي ۽ گهرام نوحاڻيءَ صلاح ڏني.
”ڀلا جي گابار جي گُري تي هلو ته وٺي هلانءِ، ته ڀلي ملڪيت جا فوٽو ڪڍو، مٿي آهي، ڏکيو آهي.“ گهرام خان اسان جو سونهون ٿيو ۽ جيپ ۾ سوار ٿيندي چيائين.
”ادا ان کي ڇڏ ٻئي ڀيري لاءِ!“
”ته پوءِ ... چنگڻ ڏانهن جيڪو گس وڃي ٿو اتي هينئن پٽا ٺهيل آهن جيئن اسان جابلو چڪي پيهندا آهيون، اهي چڪين وانگر ٺهيل آهن. اهو به ڪو نشان آهي دلبر! شيون اهڙيون ڏسيندو سانءِ جو ياد ڪندين!“ گهرام خان ڳالهين جو ڳهير، قصا کڻي ويهي رهيو، اسان به ٻڌنداوياسين. جيپ هلندي رهي، گهرام خان جو نئون قصو به جاري رهيو.
”هتي نئينگ ۾ واڳون پيا ٻڌجن، توهان ڪڏهن ڏٺا؟“ مون تصديق خاطر پڇيو.
”هائو آهن، هتي بُغو، يا بُگو! ڪنب ۾!“ گهرام خان چٽي لهجي ۾ چيو. ”هتي نئينگ جو هڪ همراهه هو هو پير بخش نوحاڻي، ڏاچيون ڳولڻ ويو. خيال ڪيائين ته نديءَ تان تڙ ڪيو ٿو وڃان، هي گهڙيو پاڻيءَ ۾، اڃا پٺي ڏنائين ته پٺيان هڪ واگهوءَ اچي پٺيءَ ۾ چڪ وڌس، پوءِ ڇڪي ويس پاڻيءَ ۾ ٻوڙي ماري ڇڏيائينس. پوءِ ته پوري نئينگ جي خلقت اچي گڏ ٿي، پوءِ اهي پاڻيءَ ۾ گهڙيا، هيٺ پاڻي وڏو هو، تري ۾ ڪنهن ماڻهو جو پير لڳس، پوءِ ان کي ڪڍيائونس. پر واگهو پاڻ کي مارڻ نه ڇڏيو، ڇڏائي ڀڄي ويو!“
”اها ڪڏهن جي ڳالهه آهي؟“
”گهڻو وقت ٿيندو، پاڪستان ٺهڻ کان ٻه ٽي سال اڳ، همراهه منهنجو سن (همعمر) هو، شادي ٿيل هو، ڏاڙهي، مڇون اڃا پوريون نه آيون هئس. اتي اڄ به پاڻي ايترو بيٺل آهي جو اُٺ هڻي ڇڏي ته به خبر ڪو نه پوندي، هاڻي به آهي. هينئر به ان ڪنڀ ۾ واڳو آهن، بلڪل آهن، ان ڪنڀ جو نالو آهي بُغو!“ وڏو پاڻي آهي... گهڻيءَ ۾، سمجهه ته ملڪ (وڏي ايراضيءَ) ۾ پاڻي آهي، او اتي آهي!“ هن اشاري سان چيو، ”پُل واري موريءَ کان ڏکڻ پاسي، نئنگ جي ڏکڻ ۾! اتي ڍوري ۾ اسان الاهي واگهو ماريا آهن!“
”هڪڙو برهماڻي اسان جي ڳوٺ اچي نڪتو، مون کي چيائين چاچا مون کي ڪارا پئسا ٿا کپن. مون وٽ انگريزن جي زماني جا هيترا هيترا قديمي هئا، مون ٻڌي رکيا هئا. اهي گم ٿي ويا هئا. هڪڙو ٻه لڌم، اهو ڏنو مانس، اهي کڻي ويا بلوچستان. پوءِ بلوچستان مان بروهين ڪو قديمي خزانو ڪڍيو. انهن جون مهرون، هڪڙو پئسو سٺ ستر رپين ۾ ٿو کپي. سائين الائي ڪيڏانهن کڻي ويا. گڏ ڪري هيترا هيترا!... هتي هڪڙي آپريشن ٿي، ڌاڙيلن جي (خلاف) ڏهون ٻارهون سال ٿيندو. پوءِ هڪڙو فوجي ايندو هو. روز کوهه تي پڙهندو هو، پوءِ منهنجو سنگتي ٿي ويو، مون کي چيائين ملڪيت ڏٺي اٿم، مون چيو ڪاٿي؟ چيائين کوهه جي اوسي پاسي... چيائين اتي هڪ پٿر آهي ٻن ٽن مڻن جو، ان تي اها لکت آهي پر ان لکت جا اکر هاڻي نٿا بيهن (نٿا پڙهجن). گهرام خان ڳالهائيندو ويو. گاڏي کي هيڏانهن هوڏانهن چڪر هڻائي چيائين ”هن پاسي لهو!“ هڪ کليل ٽڪريءَ تي لهي بيٺاسون. اڃا صبح جا ڏهه ٿيا هئا پر سخت گرمي ۾ ٻه چار وکون کڻڻ مشڪل هو. هتي ته ڪي به پٿر نه هئا ۽ نه وري اهڙا نشان يا پار پتا جيڪي غلام محمد نوحاڻي ڏنا هئا.
”گهرام ڪيڏانهن! ڪٿي آ بٺي ٿل ۽ لکتون؟ اسان ڀوٺي تان هيڏانهن هوڏانهن نهاري پڇيو.
”اشاري سان چيائين ”سامهون ٻه ڪلوميٽر پري ٽڪرين ۾!“ غلام محمد نوحاڻي جو چوڻ هو ته جيپ جي رستي سان اهي تحريري پٿر آهن پر گهرام نوحاڻي ڏيڍ ٻه ڪلوميٽر پنڌ جو چئي رهيو هو، يقيناً ٻنهي مان ڪو هڪ غلط هو، اسان کي گهرام جي ڳالهه تي اعتبار نه آيو. ”اوڏانهن جيپ نه هلندي، پنڌ هلبو! بٺي ٿل ڀلي ته شاهه حسڻ کان ڦري اچو گاڏي نه ايندي، اُٺن جو رستو آهي“.
”هن دوزخ جهڙي گرميءَ ۾ پنڌ!“ سڀني جو هيانءُ ڇڄي پيو، ”ناممڪن!“ هن گرميءَ ۾ اهو پنڌ سچ پچ ناممڪن هو. ماحول جو گرمي درجو 50 ڊگرين کان گهٽ نه هو ۽ ڌرتي تي پکڙيل پٿرن جي تپش 60 درجن جي لڳ ڀڳ هوندي.
”ڪنهن چڱي مند ۾ اينداسون!“ مون به هٿ کنيو، ٽڪريءَ تي ڪي ڀڳل ٽٽل ٺڪريون پکڙيون پيون هيون. مون جهڪي کنيون ۽ بخاري صاحب کي ڏيکاريون !
”هاڻي توهان هتي ٻڌڪن آثارن جي دعويٰ ڪري سگهو ٿا!“ بخاري صاحب ٺڪرين کي ۽ چوڌاري ماحول کي غور سان ڏسي چيو. گرمي وڌيڪ بيهڻ نه ڏنو. هاڻي جيپ گاجي شاهه لاءِ ڇنيءَ طرف وڌڻ لڳي.
”شاهه حسڻ کان اڳتي آهي ’ڪنگ سوار‘ پير، ان کان ٿورو اڳتي آهي لُهڙي، لهڙيءَ جو بادشاهه ظلمي هو، ان جو حڪم هو ته جيڪو به شادي ڪندو، ڪنوار پهرين رات مون وٽ ايندي. پوءِ خدا جي قدرت هڪ ڀيرو سندس ڌيءَ جي شادي ٿي. خدا جو قهر نازل ٿيو. هاڻي اتي ڇپون پيون آهن.“ گهرام خان لهڙي ماڳ سان به راجا دلوراءِ واري ڳالهه ڳنڍي ڇڏي.
اسان جو ارادو هو ته بٺي ٿل کان اڳ شاهه حسڻ وٽان منڇر ڏسجي، اسان کي پڪ هئي ته اتي منڇر پنهنجي سونهن نه گهٽائي هوندي. پر جڏهن اسان شاهه حسڻ پهتاسون ته اکين تي اعتبار ئي نه پيو اچي... اٿاهه منڇر غائب هئي، بلڪل گم!
اسان جي آڏو منڇر جي ويراني جو هڪ منظر ڪجهه هن ريت هو: شاهه حسڻ وٽ، جتي سدائين وڏيون ٻيڙيون نظر اينديون هيون، هن وقت ڪي ننڍڙا بتيلا هڪ ننڍڙي دُٻي جي چوڌاري گول دائري ۾ سُڪ تي بيٺا هئا. مهاڻن ان دٻي ۾ پيئڻ لاءِ پاڻي پري کان هڪ ناليءَ جي صورت ۾ ڇڪي آندو هو. اسان جي جيپ ڏسي منڇر جا ملاح، مهاڻيون ۽ ننڍڙا ٻار اسان ڏانهن ايئن وٺي ڊوڙيا جيئن ملڪ ۾ ڪا اوچتي آفت اچڻ کانپوءِ ماڻهو هوائي جهاز جي ذريعي امداد لاءِ واجهائيندا آهن. اسان وڏي مشڪل سان پاڻ ڇڏائي نڪتاسين. هي روئڻ جو منظر هو. ٿوري دير ۾ اسان شاهه حسڻ وٽ شير (ببر) بادشاهه جي مزار جي ٿـَلهي وٽ هئاسين، جنهن جي چوڌاري ملاح ٻيڙيون ٻڌي حاضري ڀريندا آهن. پر، هن وقت اهو ٿَلهو خشڪ ميدان تي ٻه سطحي گول دڙي وانگر بيٺو هو، جيپ ان جي چوڌاري ٻه ٽي چڪر هنيا. انور پيرزادو شير ببر جي مقبري واري ٿلهي تي چڙهي ويو ... چوڌاري اُڃ ئي اُڃ هئي! انور درگاهه تي ٻڌل چڙا وڄائڻ لڳو پر ببر شير ان اڃ ۽ بک کان بي نياز ٿي لڳو.
گاجي شاهه طرف ويندي اسان ڇنيءَ ۾ ساهه پٽيو. عزيز رانجهاڻيءَ جي مامي غلام حيدر رانجهاڻي صاحب وڏي ڀليڪار ڪئي. ٻڌايائين ”ڪنهن وقت ڇنيءَ ۾ به واهي هئي جنهن جا نشان اڄ به موجود آهن... ۽ هيءَ شهداد خان کوسي جي رياست هئي. هي گهٽ ۾ گهٽ چار سئو سال اڳ کان آباد آهي، هتي شهداد خان جي پنهنجي ۽ ان جي وزيرن اميرن جون قبرون ۽ چوکنڊيون، مقبرا موجود آهن. شهداد خان جي قبي ۾ هن جي پنهنجي ۽ شايد زال جي قبر اٿس. هتان ٿورو اڳتي وڃي ڏسندؤ ته اتي سون مياڻي آهي، اهو درياهي بندر هو، شهداد خان جي دور ۾ هن شهر جو نالو ’شهدادپور‘ هو جڏهن شهدادپور جي بادشاهيءَ وارو دور ختم ٿيو ته وڏيرا ڇڄي پنهنجي ڳوٺن ڏانهن هليا ويا... پوءِ ماڻهو چيو ”ڇڄي“ ايئن هن جو نالو ”ڇني“ پئجي ويو. انگريزن جي دور ۾ به هيءَ ’ڇني‘ موجود هئي. هتي