سراج ميمڻ

سنڌي ادب ۽ صحافت جو سِج : سراج ميمڻ

مان اڃا ڄائو به ڪونه هئس جو سنڌي ادب جي آسمان تي هي سج اڀري رهيو هو، ۽ مُهن جي دڙي واري لکت تي روشني وجهڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. سراج صاحب جو ڪتاب ”سنڌي ٻولي“ جيڪو 1964 ۾ عظيم پبليڪيشننس حيدرآباد مان ڇپيو ويو هو، مون لاءِ وڏي اتساهه جو سبب بڻيو هو. اهو مون لاءِ سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ جو پهريون نصابي ڪتاب هو، جنهن مونکي اهو احساس ڏياريو ته مُهن جي دڙي جا ماڻهو جيڪا ٻولي ڳالهائيندا هئا، هاڻوڪي سنڌيءَ جون پاڙون ان ۾ ئي آهن. مون واري ٽهيءَ لاءِ بس! هي احساس ئي ڪافي هو ته منهنجون پاڙون هتي، هن ئي ڌرتيءَ ۾ آهن ۽ مان فقط ڪنهن نئين خلقيل رياست جو شهري نه پر هڪ قديم تهذيب سان جڙيل قوم جو فرد آهيان. مُهن جي دڙي واري ٻولي پڙهڻ جي هيءَ ڪوشش ڏاڍي اتساهڪ هئي. هيءَ ٻولي پڙهڻ جا هن مهل تائين کوڙ جتن ٿيا آهن، پر افسوس اڃا تائين ڪو به با معنيٰ نتيجو ڪونه نڪتو آهي. ماضيءَ ۾ ٽُٻيون هڻي وڃايل حقيقتون ڳولڻ ڪو سولو ڪم ڪونه هوندو آهي. چڱي ڳالهه اها آهي ته ڪوشش جاري آهي. الانه صاحب جو ساڳئي موضوع تي ڪتاب ’سنڌي ٻوليءَ جو بڻ بنياد‘ گهڻو پوءِ 1974 ۾ شايع ٿيو هو. آئون بهرحال هن موضوع جي سنجيدگيءَ ڏانهن ڪونه پيو وڃان، سراج صاحب جي سنجيده ۽ ذميوار پورهيي ڏانهن اشارو ڪري رهيان.
سراج ميمڻ جو نالو مون سڀ کان پهرين ڪڏهن ٻڌو؟ مون کي ياد نه آهي، جيڪي ڳالهيون جنم سان جڙيل هجن، انهن جو سِرو نه ملندو آهي. مون کيس فقط انهن تصويرن ۾ ڏٺو هو جيڪي اخبار ۾ يا ڪن رسالن ۾ ڇپبيون هيون. پر جڏهن مون 1973 ۾ ادب کيتر ۾ پهريون قدم رکيو، ان کان پوءِ ڪنهن وقت ڪنهن تقريب ۾ سراج صاحب کي روبرو ڏٺم. آئون سندس شخصيت کان هڪدم ’مرعوب‘ ٿي ويس. هو مُهن جي دڙي ۾ ڳالهائي ويندڙ ’سنڌي ٻولي‘ تي تحقيق ڪندڙ محقق هو، هُو ’پڙاڏو سوئي سڏ‘ جو تخلقڪار هو ۽ هُو وقت جي سڀ کان وڏي ۽ جديد سنڌي اخبار هلال پاڪستان جو ايڊيٽر هو. هُو عام سنڌي اديبن کان بلڪل مختلف هو! ان ڏينهن هن کي فل سوٽ ۽ ٽاءِ پهريل هئي، قداور ۽ سمارٽ، رنگ جو صاف گول چهرو ... پر سندس شخصيت جي سڀ کان نمايان ڳالهه سندس لب و لهجي جو اعتماد ۽ دليل هو. اهو سڀڪجهه مون جهڙي نئين ليکڪ لاءِ رعب ۾ اچڻ لاءِ ڪافي هو. اهو رعب آخر تائين قائم رهيو. جيتوڻيڪ سراج صاحب انتهائي شفيق ۽ دوستاڻي انداز ۾ ڳالهائيندو هو پر پوءِ به الائي ڇو آئون جڏهن به سراج صاحب سان ڳالهائيندو هئس، آواز نڙيءَ ۾ اٽڪي پوندو هو.
سراج صاحب جو ناول ”پڙاڏو سو ئي سڏ“ مون بروقت (1971۾) پڙهيو جيڪو ارغونن ۽ ترخانن جي پس منظر ۾ سنڌين جي جدوجهد تي لکيل هو. ساڳئي تسلسل ۾ 1988 ڌاري سراج صاحب جو ٻيو ناول ’مرڻ مون سين آءُ‘ مارڪيٽ ۾ آيو ته اسان سنڌي ادبي سنگت ڪراچي جي پليٽ فارم تان هن ناول تي هڪ تنقيدي نشست ڪئي هئي. سراج صاحب پاڻ به ان گڏجاڻيءَ ۾ خاص مهمان طور آيو هو. ان وقت سنڌي ادبي سنگت جي تنقيدي ڪلاسن اسان کي ايترو اعتماد ضرور ڏنو هو جو اسان کليءَ دل سان ڪنهن تي به تنقيد ڪري سگهندا هئاسون. مون کي ياد آهي ته ان وقت ناپختي ذهن جي باوجود مون ’مرڻ مون سين آءُ‘ تي ڪجهه تنقيدي راءِ ڏني هئي. ’ڪٿي پيران پير، ڪٿي جمعو فقير!‘ واري ڳالهه هئي جو مون سراج ميمڻ جي ناول تي تنقيد پئي ڪئي. منهنجي راءِ هئي ته ناول جا ڪردار ڪجهه اهڙي انداز سان متحرڪ آهن ڄڻ انهن کي هٿرادو طور هلايو ويو هجي، ڪجهه ايئن جيئن ڊرامي جا ڪردار اڳ لکيل اسڪرپٽ تي تڪڙا تڪڙا هلندا ٿي ويا. سراج صاحب ڪنهن وات ڳاڙهي نقاد جي اهڙي تنقيد ٻُڌي مرڪندو رهيو، ۽ پڇاڙيءَ ۾ جڏهن سندن ڳالهائڻ جو وارو آيو ته مون کي حيرت لڳي جو هن ان راءِ تي ڪو سخت جواب ڏيڻ بدران اها تنقيد خوشيءَ سان قبول ڪئي، پر آئون پگهر ۾ شل هئس ۽ پاڻ شرمندو پئي ٿيس. اها تنقيدي نشست رمپا پلازه ۾ ’جفاڪش‘ رسالي جي آفيس ۾ ٿي هئي. انهن ناولن ادبي ۽ سياسي ماحول ۾ قوميت جون تازيون لهرون اٿاريون. هي ڀُٽي صاحب جا ديوتائي درجو ماڻڻ کان پوءِ وارا سال هئا، ايم آر ڊي تحريڪ هلي، ختم ٿي چڪي هئي. جڏهن سڄي سنڌ ’پيپلز پارٽي‘ ۽ ترقي پسند لڏي سان جڙيل هئي، اسان جهڙا ڪي ٿورا مٿي ڦِريل ئي هئا، جيڪي پيپلز پارٽيءَ سان (فقط نظرياتي حد تائين) جهيڙو لائي بيٺا هئا. اهڙي سوچ جي ماڻهن کي ’سُرخا‘ ٿي چيائون، جيڪي مارشل لا وارن صاحبن سان گڏوگڏ پيپلز پارٽيءَ وارن کي به زهر لڳندا هئا. سچي ڳالهه اها آهي ته ڀُٽي صاحب جي اقتدار وارن ڏينهن ۾ به اڪثر ترقي پسندن جيل ياترائون ڪيون هيون، ۽ گهڻا روپوش رهيا. ايئن ته سراج صاحب به ’سُرخو‘ هو پر پيپلز پارٽيءَ سان نباهه ڪري ويو. هُو ترقي پسندن ۽ پيپلز پارٽيءَ کي ڳنڍيندڙ ڪڙي هو.
سراج صاحب ڏهه ٻارنهن ڪتاب تخليق ڪيا. ’اي درد هلي آءُ‘ شايد 1961 ۾ شايع ٿيو هو ۽ ’سنڌي ٻولي‘1964۾ شايع ٿيو. ’پڙاڏو سو ئي سڏ‘ (1970)، ’مرڻ مون سين آءُ‘ (1988)، ’تنهنجي دنيا سڀ رنگ سانول‘، ’منهنجي دنيا هيڪل وياڪل‘، ’منهنجي دنيا مرگهه ترشنا‘ (ناول) ۽ ’اٺون ماڻهو‘ (ڪهاڻيون) هر ڪتاب ادبي دنيا ۾ پنهنجي جاءِ سٺيءَ طرح والاري. سراج ڪهاڻيڪار هو، محقق هو، سنڌي ٻولي ۽ فونيٽڪس جو ماهر هو، جديد سنڌي صحافت جو بانيڪار هو، ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه ته سٺو ناول نگار به هو. اڃا به وڏي ڳالهه ته هو غير تڪراري هو.
سراج صاحب جو بنيادي ڪم سنڌي ٻوليءَ کي نمايان ڪرڻ ۽ جديد ٻولي بنائڻ هو، جنهن ۾ هن سنڌو تهذيب واري ٻولي پڙهڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ روزاني هلال پاڪستاب جي ايڊيٽر شِپ دوران سنڌي ٻوليءَ ۾ نوان سياسي معاشي اصطلاح رائج ڪرڻ جو ڪلچر وڌو. انگريزي جي لفظ fleet لاءِ ’آرماڙ‘ لفظ استعمال ڪيائين ته جلد معنيٰ پڪڙي ويو. imperialism لاءِ ’پرماريت‘استعمال ڪيائين ته اهو به بنا دير عام ٿي ويو. اهڙا ٻيا به کوڙ سارا اصطلاح ڏنائين جيڪي هاڻي سنڌي صحافت ۾ ايئن جذب ٿي ويا آهن، ڄڻ اصل کان هئا. صحافت اڄ به ٿئي پئي، پر نوان نوان اصطلاح شعوري ڪوشش سان متعارف ڪونه پيا ٿين.
هاڻي ته ڪمپيوٽر تي فونٽ سائيز ڪيتري به ننڍي ڪري سگهجي ٿي، پر اڳي جڏهن هٿ سان ٽائپ سيٽنگ ٿيندي هئي، ۽ فونٽ جي ننڍي ۾ ننڍي سائيز 12 هئي، تڏهن سنڌي اخبارن ۾ spaceجو وڏو مسئلو هو. ان فونٽ سائيز کي فلم جي ذريعي ننڍو ڪري خبرن لاءِ وڌ ۾ وڌ گنجائش ڪڍڻ جو ڪامياب تجربو به سراج صاحب ڪري ڏيکاريو. spaceجو مسئلو حل ٿيڻ سان سنڌي صحافت کي جديد ۽ متحرڪ رخ ملي ويو.
جنرل يحيٰ جي فوجي سرڪار 1970 ۾ سراج صاحب تي الزام رکي سرڪاري نوڪريءَ تان برخاست ڪري ڇڏيو هو .ڇاڪاڻ ته سندس ترقي پسند قلم ايوب شاهي ۽ فوجي آپيشاهيءَ آڏو جهڪڻ جهڙو ڪونه هو، ان جي سزا ته ملڻي هئي. 1970 وارين چونڊن کانپوءِ جڏهن پيپلز پارٽيءَ جي حڪومت آئي ته (اڳي حيدرآباد مان نڪرندڙ) هلال پاڪستان اخبار مئي 1972ع کان ڪورٽ وِي�