سراج ميمڻ

� بلڊنگ، ايم اي جناح روڊ مان، ڀُٽي صاحب جي وڪالت واري ذاتي آفيس مان نڪرڻ لڳي. سراج صاحب ذوالفقار علي ڀٽي جي اعتماد جو شخص هو ۽ هلال پاڪستان هاڻي پيپلز پارٽيءَ جي ترجمان اخبار هئي. سراج صاحب کي ايڊيٽر مقرر ڪيو ويو، جنهن سنڌي صحافت کي جديد رخ ڏانهن موڙي ڇڏيو. خود پاڻ ’رتيءَ جي رهاڻ‘ ڪالمن جو سلسلو شروع ڪيائين، جيڪو ماڻهو اتساهه سان پڙهندا هئا. ان وقت کان سنڌي اخبارن ۾ جديد انداز جا ايڊيٽوريل نظر آيا جن ۾ دليل ۽ تخليقي ٻولي هئي، هيءُ سراج صاحب جو پنهنجو مدلل اسٽائل هو، سرڪاري پاليسين جي حمايت ڪبي هئي ته ان جي پويان به مضبوط دليل هوندا هئا ... نه ته هن کان اڳ گٺل اسٽيريو ٽائپ يا رسمي صلاحن تي ٻڌل اداريا لکيا ويندا هئا. امر جليل کي ’تنهنجيون منهنجيون ڳالهيون‘ لکڻ تي آماده ڪيائين، امر جليل جا لکيل اهي انوکا ۽ يادگار ڪالم اڄ به پڙهندڙن کي ياد آهن. ايئن امر جليل به ڪالم نگار طور صحافت ۾ آيو. سراج صاحب پنهنجي ٽيم ٺاهي ۽ پنهنجين صلاحيتن سان هلال کي سنڌي صحافت جي اعليٰ ترين رتبي تائين پهچائي ڇڏيو. سراج جيڪا ٽيم تيار ڪئي، اهي اڳتي هلي وقت جا ناميارا رپورٽر، ڪالم نگار ۽ ايڊيٽر ٿيا. هن وقت جيڪي به سنڌي صحافي ڪراچيءَ جي اخبارن ۾ ڪم ڪري رهيا آهن، انهن مان اڪثر سڌيءَ يا اڻسڌيءَ طرح ان جا ئي شاگرد يا شاگردن جا شاگرد آهن. يعني سنڌي صحافت ۾ سراج صاحب جيڪو تحقيقي ۽ تخليقي قلم هنيو، اهو وڌي نه صرف وڻ ٿيو، پر ان مان ڪيئي ڀرپور ميويدار باغ تيار ٿيا آهن.

جيئن عرض ڪيم، 1972 ۾ جڏهن ڀٽي صاحب هلال پاڪستان جاري ڪئي ته سراج صاحب کي اها اهم ذميواري ڏنائين. 1977 ۾ مارشل لا لڳي ۽ ڀٽو صاحب معزول ٿيو ته سراج صاحب به هلال جون ذميواريون ڇڏي ڏنيون. مون کي خبر نه آهي ته ان زماني ۾ هلال پاڪستان جي اشاعت ڪيتري وڌي وئي هئي، پر يقيناََ اها پنهنجي وقت جي هڪ تمام وڏي اخبار هئي، ۽ ايتري وڏي سرڪيوليشن هلال ٻيهر ڪڏهن به نه ماڻي. ڀُٽي صاحب جي ڏينهن ۾ هلال جي وڌڻ جا کوڙ سبب هئا. هڪ ته اها پيپلز پارٽي ۽ حڪومت جي ترجمان هئي ۽ پيپلز پارٽيءَ جي حيثيت هڪ فتحمند عوامي انقلابي پارٽيءَ واري هئي ۽ ٻيو ته اها سنڌ جي گاديءَ واري شهر مان نڪري رهي هئي جتي پرنٽنگ جون سٺيون سهوليتون هيون ۽ ٽيون ته ان جو ايڊيٽر ’سراج‘ هو جنهن هلال کي نئون رنگ ڍنگ، ايڊيٽوريل، ڪالم نگار ۽ صحافي ڏنا. جنهن پريس رليز ڪلچر مان جند ڇڏائي هلال جي فيلڊ رپورٽنگ لائين کي سرگرم ڪيو.

هلال پاڪستان سنڌي ماڻهن جو هڪ اهم مورچو يا آواز ٿي پيو هيو. سنڌ اسيمبليءَ مان سنڌي ٻوليءَ وارو بِل پاس ٿيڻ وارو زمانو ياد ڪريو، جڏهن جنگ اخبار وارن پاڻمرادو ’اردوءَ جو جنازو ڌام ڌوم سان‘ ڪڍيو ۽ ڪراچيءَ ۾ بدترين فسادن جا ٻج پوکي بي حساب سنڌي ماڻهو ڪُهائي ڇڏيا. ان وقت ڪراچيءَ جي اها دردناڪ ڪهاڻي فقط هلال پاڪستان ۾ ڇاپي وئي. سراج نه هجي ها ته ڪنهن به ٻئي ماڻهوءَ ۾ ايڏو اگهاڙو ظلم شايع ڪرڻ جي همٿ نه هجي ها! 1977ع ۾ جڏهن جمهوريت تي شب خون لڳو ته هلال کي به گُهٽو اچي ويو. سراج کان پوءِ سراج جي قد ڪاٺ جو ٻيو ڪو به ايڊيٽر نه آيو. برابر شمشير الحيدري ۽ دستگير ڀٽي به ايڊيٽر ٿي آيا پر انهن کان اڳ ضياءُالحق جي ٻوساٽيندڙ سينسرشپ ۽ ڪي ’نوڪر طبيعت‘ صاحب ايڊيٽر هلال کي تباهه ڪري چڪا هئا.

سراج صاحب جي ڳالهه ڪندي آئون ڪجهه پنهنجي معتبريءَ جو ذڪر به ڪندو هلان ... 1980 کان 1984 تائين مون پنهنجي جيل ياترا جي ڏينهن ۾ ’جيل جي ڊائري‘ کان سواءِ هڪ ٻيو ڪتاب ’تنقيد نگاري ـ ارتقائي جائزو‘ لکي پورو ڪيو هو. جنهن لاءِ تعارف ۽ پيش لفظ ابراهيم جويو صاحب ۽ سراج ميمڻ صاحب الڳ الڳ لکيا. اهو منهنجو پهريون ڪتاب هو، ۽ هيءُ منهنجي لاءِ وڏو اعزاز هو ته ابراهيم جويو ۽ سراج صاحب جهڙا وڏا دانشور منهنجي پهرين ڪتاب لاءِ مهاڳ لکن. مونکي سدائين ايئن لڳندو آهي ته سراج صاحب مون تي مهربان هو. پر نه، هو ته هر ڪنهن تي مهربان هو. هر ڪو ايئن سمجهندو هو ته سراج صاحب مون تي خاص مهربان آهي. مون کي خوشي ٿي ته سراج صاحب ’تنقيد نگاري‘ وارو ڪتاب پڙهي ان وقت جي نوجوان ٽهيءَ کان مطمئن ٿيو ۽ لکيو ته ”اڄ جو سنڌي نوجوان ۽ اديب پاڻ ۾ اهو جوهر پيدا ڪري چڪو آهي جيڪو هن کي عالمي تاريخ جو تجزيو ڪري سنڌ، سنڌي ٻولي ۽ ادب جي منفرد ۽ آزاد حيثيت متعين ڪرڻ جي لياقت بخشي ٿو. ٻي ڳالهه ته بدر واري پيڙهي ڪُٽجڻ، چپجڻ ۽ چيڀاٽجڻ جي باوجود ڄڻ ته سراڻ تي چڙهي اهڙو رڪ بڻجي وئي آهي، جنهن تي هاڻ ڪا ڪَٽ چڙهي ئي نه سگهندي!“

جڏهن مون پنهنجي ڪتاب ’ماڻهو‘ جي هڪ ڪاپي سراج صاحب کي مطالعي لاءِ پيش ڪئي ته ڪتاب پڙهڻ کانپوءِ هن ڪتاب جي گهڻي ساراهه ڪئي. سراج صاحب مون کي گهڻو همٿايو. پوءِ جڏهن مئڊم فهميده ڪراچي يونيورسٽي مان منهنجو ڪتاب ’سنڌ جو شاهه‘ ڇپايو ته وري به تعريف ڪيائين. چيائين ته ”مون شاهه تي تنهنجو ڪتاب پڙهيو سٺو آهي پر ’ماڻهو‘ وڌيڪ سٺو ۽ اهم ڪم آهي.“ سراج صاحب وٽ تعريف ۽ تنقيد جو انداز اهو ئي هو، ٿڌو ۽ ٺهه پهه .

ان وقت سراج صاحب مون کي آڇ ڪئي ته وٽس ڪنهن موضوع تي ڪافي سارو مواد جمع ٿيل آهي. جنهن تي هو پاڻ مصروفيت سبب ڪم ڪري نه پئي سگهيو . چيائين ”تون اهو کڻي وڃ ۽ ان تي ڪم ڪر، آئون تنهنجي مدد ڪندس!“ اهو وڏو اعتماد هو. بدقسمتيءَ سان آئون به مصروفيتن سبب اهو ڪم وٺي نه سگهيس.

عملي طور، مون سراج صاحب کي سدائين هڪ شفيق استاد ۽ سينيئر ساٿيءَ جي روپ ۾ ڏٺو. علم، ادب، سياست، سنڌ جا معاملا، ٻولي هر ڳالهه تي گهري نظر هئس. جيڪا ڳالهه ڪندو، لاجواب! هر منجهيل سوال جي جواب ۾ لاجواب ڪري ڇڏيندو. مون کي انگريزي ۽ سنڌي فونيٽڪس سکڻ ڏانهن مائل ڪندڙ پهريون شخص ۽ استاد سائين سراج ئي هو. فيبروري 2001 ۾ آڪسفورڊ يونيورسٽي پريس مون کي انگريزي سنڌي لغت جي تياريءَ جو ڪم سونپيو، تڏهن منهنجي آڏو سڀ کان اهم سوال اهو ئي هو ته هن تمام اهم ۽ ميگا پروجيڪٽ ۾ منهنجي رهنمائي ڪير ڪندو؟ آئون ڊاڪٽر بلوچ صاحب وٽ ويس ۽ رهنمائي ڪرڻ لاءِ درخواست ڪيم. ڊاڪٽر صاحب پنهنجي ٻئي پروجيڪٽ (انهن ڏينهن ۾ ’روشني‘ تي ڪم ٿي رهيو هو) ۾ مصروف هو. ڊاڪٽر الانه ڏانهن ويس اهو به مصروف هو. سائين ابراهيم جويي جو دروازو کڙڪايم جويو صاحب به پنهنجي صحت سبب عملي ساٿ کان لاچاري ڏيکاري. پوءِ سراج صاحب ڏانهن رهنمائي لاءِ واجهايم، هن در تي اهو عرض اگهاڻو. جلد ئي سراج صاحب جي رهائشگاهه تي ابتدائي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ اها ٽيم شريڪ ٿي جنهن کي ان ڊڪشنريءَ تي ڪم ڪرڻو هو. ان ريت ان ڊڪشنريءَ تي ڪم جو خاڪو ۽ ڪم جي ورڇ جا اصول مقرر ٿيا، ڊڪشنريءَ ۾ اُچارن جون IPA علامتون ڏيڻ يا نه ڏي�