سرڪاري محصول

سرڪاري محصول
ڪلهوڙن جي ابتدائي زماني ۾ حڪومت جي محصول آمدني 80 لک رپيا هئي (سورلي). آبادگارن کان ڍل جي شرح پيدائش جو ٽيون حصو هئي. اها شرح ٿوري گھڻي گھٽ وڌائيءَ سان ميرن جي دور تائين هلي. ڍل وٺڻ مهل زمين جي صورتحال، محل وقوع، پيچ، مفاصلي ۽ سهوليت کي نظر ۾ رکيو ٿي ويو يعني زمين جي زرخيزيءَ کي نظر ۾ رکيو ٿي ويو. اها ڍل رقم جي صورت ۾ نه پر جنس جي صورت ۾ ورتي ٿي وئي.
ان وقت ۾ ٽيڪس يا محصول کي سـُـنگي (چـُـنگي) چوندا هئا ۽ جنهن وٽ ان چنگيءَ جو ٺيڪو هوندو سو سونگي سڏبو هو. "سونگيء لفظ ڀٽائي صاحب به استعمال ڪيو آهي .
"سچ ڪ سـُـڪو ڍور، ڪنڌيءَ اڪ ڦلارئا
جـُـنگن ڇڏيو زور، ســر سـُـڪا، سونگي گيا؟
(ڏهر)
اهو چوڻ قطعي طور مناسب نه ٿيندو ته شاهه لطيف وارو زمانو عوام مٿان ٽيڪسن/ محصولن ۽ چنگين جو زمانو ڪونه هو. اهو تمام وڏي پئماني تي محصولن جو زمانو هو بلڪه ذري پرزي تي محصول هئا. ٽيڪس جي نمونن ۽ نالن تي بحث ۾ وڃبو ته هتي پهچي ڪونه سگھبو انڪري ٿلهي لـ؛ـيکي ايئن چئبو ته هر هڪ شئي تي وڪري جو (Sales) ۽ خريد جو (Purchase) ٽيڪس هو. چنگي هئي، پڙيءَ جو ٽيڪس هو، لائسنس في هئي، ٺيڪو هو، انڪم ٽيڪس هو، ايستائين جو رڍ ٻڪري جهنگ ۾ چري ته ان تي به هڪ آنو في مهينو ٽيڪس هو ۽ جي ڪو سنڌي يا غير ملڪي ٻيڙو ٿي آيو ته داخله في الڳ، بندر تي لڳڻ جي في الڳ ۽ مال تي الڳ ٽيڪس هو. ٻين لفظن ۾ ڍل آبياني کان وٺي جنرل سيلز ۽ جنرل پرچيز، امپورٽ ايڪسپورٽ، روڊ ٽيڪس (چنگي) پڙي ٽيڪس ۽ هر قسم جي لائسنس في لاڳو هئي. انهن سڀني ٽيڪسن جا جدا جدا نالا هئا.
برٽن صاحب پنهنجي وقت (1809ع)۾محصولن جو ڪجهه نچوڙ ڏنو آهي. هو چوي ٿو ته مغل ڪلهوڙن ۽ ٽالپرن جي دور ۾ محصول هڪ جهڙي مصيبت هئي. محصول اوڳاڙڻ جو حق ۽ ان کي وصول ڪرڻ جا بي شمار طريقا هئا. اهو تمام گندو طريقو هو جنهن ۾ ڪنهن نئين ماڻهوءَ کي محصول اوڳاڙڻ تي ڇڏيو ٿي ويو، جنهن کي محصول اوڳاڙڻ سان ڪا دلچسپي ڪو نه هئي پر سندس ڪارڪردگيءَ رشوت ۽ ظلم جا در کولي ڇڏيا.. سنڌ ۾ محصولن جي اهڙي اڍنگي وصوليءَ جي ڊگھي فهرست آهي. محصول ادا ڪندڙ کي زور ۽ زبردستيءَ سان وصولي جي خلاف ڪٿي به بچاءُ ڪونه ٿي مليو. محصول مڙهيندڙ هڪ هٽي رکندڙ ۽ ٺيڪيدار بي حساب هئا ۽ ڪامورا شاهي جو نانيءَ ويڙهو هو. اهي گھڻو ڪري هندو هئا، جن ڄاتو ٿي ته پاڻ کي ڪنهن پڇا کان ڪيئن بچائي سگھجي ٿو.
مهاجن وارو محصول پنجن کان ڏهه رپيا ساليانو هو، جيڪو واڻين تي لڳندو هو. اها رقم کين پنهنجي ڪاروبار تي رعايت لاءِ ادا ڪرڻي پوندي هئي. عام ڪاريگر جهڙوڪ ڌوٻي، واڍو، لوهر وغيرهه سال تي 31 رپيا پروفيشنل ٽيڪس ڏيندو هو. ٺيڪدار دلال ايڊاونس ۾ ٽيڪس ڏيندا هئا جيڪي قافلن جي واپاري مال تي ڏيتي ليتي ڪندا هئا. ٻڏل جهازن جو بچايل مال وڪري لاءِ آڻبو هو ته ان تي ٽيڪس حڪومت کي ڏبو هو. سرڪاري ميدانن ۾ چرندڙ مال تي چاره ٽيڪس "پن چرء هو. اُٺ چري ته اٺ رپيا، مينهن چري ته چار رپيا، ڍڳي لاءِ ٻه آنا ۽ رڍ ٻڪري لاءِ ٻه آنا ماهوار مقرر هئا. ڪلال پنهنجي ڪمائي موجب شرح سان ٽيڪس ادا ڪندو هو. تڪرار يا جهيڙو نبيرڻ تي "امينء ٽيڪس هو. جنهن ملڪيت بابت فيصلو ڏنو ويو ان جو چوٿون حصو سرڪار جو!
نار ۽ هرلي تي به ٽيڪس هو جنهن کي اڄ جي وقت ۾ اسان ٽيوب ويل ٽيڪس چئي سگھون ٿا. اهي زمينون فصل يا باغ جيڪي نار تي آباد ٿي ٿيا، هي ٽيڪس انهن تي هو. ڍنڍون ۽ کڏون سرڪاري ملازمن جي حوالي هيون جيڪي ان مان ڏير، پکي، بهه، پٻڻ، پن ۽ نڙ وغيره کڻندڙن کان نفعي جو ٽيون حصو وٺندا هئا. باغن جي پيدائش تي ٽيون حصو سرڪار جو ۽ سردار خطي ٽيڪس في وڻ هڪ آنو (ڦر پچڻ وقت) ورتو ويندو هو. مڇي مارڻ جو محصول 33 کان 50 سيڪڙو مهاڻي تي هو. بازار ۾ تارازي ٽيڪس جنهن کي اسان (جنرل سيلز ٽيڪس) چئون، ان ۽ تور وارين شين تي هو. ساڳي طرح هر خريدار پنهنجي خريداريءَ تي پنج سيڪڙو ادا ڪندو هو، شاهوڪار طبقي لاءِ رعايت هئي، هو چار سيڪڙو ڀريندا هئا. مال پڙي ۾ مال جي وڪري تي گھوڙي، گڏهه، خچر، ڏاند جي وڪري تي هڪ آنو في جانور محصول هو. ڪا ٻيڙي بندر تي پهتي ته چار آنا، جيڪڏهن لنگر هڻندي ته 6 آنا.
انهن محصولن مان عام زندگيءَ جو عڪس ضرور ملي ٿو. سن 1830ع ڌاري محصول وصوليءَ جو اندازو 40 لک رپيا هو جڏهن ته ڪلهوڙن جي ابتدائي ڏينهن ۾ وصوليءَ جو اندازو 80 لک آهيء (سورلي).