سـرڻـي ڪـوٽ

سـرڻـي ڪـوٽ


جيتوڻيڪ سرڻي ڪوٽ کيرٿر جي حدن کان بظاهرگهڻو پري، ۽ اڄڪلهه سنڌو درياهه کان به هن پار اوڀر ۾ آهي، سچ اهو آهي ته هن ماڳ جو کيرٿر جي آثارن سان ويجهو رشتو آهي. کيرٿر ۾ هن قسم جا ٻه سطحي اسٽوپا گهڻين جاين تي چٽيل آهن. ۽ هي ماڳ جيتوڻيڪ ڪشان دور جو آهي ته به حيرت جي ڳالهه آهي ته هن ماڳ تان اڃا تائين ٻُڌ جي مورتي نه ملي آهي. جيئن ته هي ڪافي سالم حالت ۾، ۽ کيرٿر کي ويجهو اسٽوپا آهي، انڪري هن تي هڪ گهري نظر وجهڻ مناسب ٿيندو.


ماڳ جي بيھڪ


سنڌ ۾ اڄ به گھٽ ۾ گھٽ ڏيڍ ٻه درجن اسٽوپائن جا آثار موجود آھن. انھن مان ھڪ اھم اسٽوپا جنھن کي ’سرڻي ڪوٽ‛ چيو وڃي ٿو، ’نوان جتوئي‛ شھر کي ويجھو آھي. سرڻي ڪوٽ ھن وقت ھڪ ڪچي قلعي جي ڏِک ڏئي ٿو ۽ مقامي ماڻھو ان کي ميرن سان منسوب ڪن ٿا.


ھي ڪوٽ ديھه ’سَڌُوجا‛، تعلقو مورو، ضلعو نوشھرو فيروز ۾ موري شھر کان اولھه ۾ سنڌو درياھه جي اوڀر واري ڪپ جي ويجھو واقع آھي. جيڪڏھن ڪو شخص سرڻي ڪوٽ وڃڻ چاھي ته ھن کي نوان جتوئي کان سَڌُوجا روڊ تي چار ڪلوميٽر پري، روڊ کان اُتر پاسي، ’ڊيوٽي شاخ‛ جي اولھندي ڪپ تي اڌ ڪلوميٽر کن ھلڻو پوندو، جيتوڻيڪ آخري اڌ ڪلو ميٽر ڪچو آھي پر ڪوٽ تائين ڪار ۾ وڃي سگھجي ٿو. ھي ڪوٽ ديھه سَڌوجا وارن نقشن ۾ ’ڪوٽ سرڻي‛ جي نالي سان ڏيکاريل آھي.


سرڻي ڪوٽ 74-1973ع تائين خالي ۽ اڻ والاريل حالت ۾ ھو. ھاڻي ھتي ٻُرڙا قبيلي جا ڪي گھر ويٺا آھن، جيڪي 74-1973ع ڌاري وڏي ٻوڏ ۾ ھتي آيا ۽ ڪوٽ اندر ۽ ٻاھر آباد ٿي ويا.





ھاڻوڪي حالت


ڪوٽ ھڪ دڙي تي واقع آھي، جنھن جي چوڌاري پوکون آھن. ”جڏھن اسان ھتي آياسين، چوڌاري دڙا ئي دڙا ھئا ... اسان ھتي ڏٺو ته ھتي کوڙ لاش پُوريل آھن، ھڪ دڙي تي ھڪ ڪمري مان ڇھه ست لاش مليا، اھي اُتر ڏکڻ رخ ۾ پوريل ھئا، معنيٰ جيئن مسلمان پُوريندا آھن!‟ اھي تفصيل مون کي ماستر محمد قبول ٻُرڙي ڏنا، پر ھُـو اھا ڳالھه سمجھڻ ۽ سمجھائڻ کان قاصر ھو ته ايترا لاش جدا جدا قبرن ۾ پُورڻ بدران ھڪ ڪمري ۾ ڇو پُوريا ويا ھئا؟


سرڻي ڪوٽ بيھڪ ۾ مستطيل آھي ۽ اوڀر کان اولھه رخ ۾ ڊيگھه اٿس. مکيه دروازو اوڀر پاسي ۽ ڏيڍيءَ سان اٿس، چئني ڪُنڊن تي بيضوي گولائين سان ھڪ ھڪ بُرج آھيس. ھن وقت ڪوٽ ۾ داخل ٿيڻ لاءِ اتر ۽ اولھه کان به رستا آھن، جن کي ڏسي محسوس ٿئي ٿو ته ڏکڻ وارو دروازو اڳي به باقاعدي موجود ھو، باقي اتر وارو لنگھه تازي زماني ۾ ھٿرادو طور ڪڍيو ويو آھي. ڪوٽ جي اھم ۽ قديم ترين اڏاوت ڪوٽ ۾ اندر اُتر اوڀر واري پاسي ٻه ماڙ ٺُلھه جي آھي، جنھن تي اوڀر واري پاسي کان مٿي چڙھڻ لاءِ ڪچي سِر واري ڏاڪڻ آھي. ھي ڪشان دور جو اسٽوپا آھي، ۽ انھن اسٽوپائن مان ھڪ آهي جيڪي محمد بن قاسم ھٿان سنڌ جي فتح کان اڳ ٻڌ مَت وارن جي عبادت گاھه طور موجود ھئا.


ڪوٽ جون تفصيلي ماپون


ڪوٽ 3 ايڪڙ ۽ 3 ويسا ايراضيءَ تي پکڙيل آھي، ان جون ديوارون 10 فٽ ٿلھيون ۽ 15 فٽ اوچيون آھن. اوڀر کان اولھه ڊيگھه 390 فٽ ۽ اتر کان ڏکڻ ويڪر 280 فٽ آھي. چئني برجن جي ٻاھرين گولائي 70-70 فٽ آھي. ڪوٽ جي مکيه دروازي واري ڏيڍي جو ٻاھريون لنگھه فقط 8 فٽ ويڪرو، ۽ ديوار سان جڙيل وڏو دروازو 12 فٽ ويڪرو ھو. ڏيڍيءَ جي ڊيگھه 48 فٽ، ويڪر 22 فٽ ۽ ان جون ديوارون 15 فٽ ويڪريون آھن. مکيه در ۾ ڪنھن وقت ۾ مضبوط ڪاٺ (شايد ٽالھيءَ) جو دروازو ھو. ڪِن مقامي ماڻھن ان ڪاٺ جا داسا ڪڍي، ان کي گھڙائي ٻين ڪمن ۾ استعمال ڪيو آھي. مون کي اھڙي ھڪ ڪاٺي به ڏيکاري وئي جنھن کي نفاست سان گھڙايو ويو ھو. ڪوٽ ۾ اُتر اوڀر واري پاسي ٻه ماڙ ٺُلھه جون تفصيلي ماپون ڪجھه ھن ريت آھن:


ٺُلھه جو زميني گھيرو: 200 فٽ، بنيادي ٺُلھه جي اوچائي: 25 فٽ، مٿئين ٺُلھه جو گھيرو: 80 فٽ ۽ مٿئين ٺُلھه جي ھاڻوڪي اوچائي: 15 فٽ + 6 فٽ آھي. مقامي ماڻھن 80 واري ڌاڙيلن جي ڏھاڪي ۾ ڪوٽ کان ٻاھر نظر رکڻ لاءِ (ٺُلھه جي اھميت کان اڻڄاڻيءَ سبب) ٺُلھه جي ٽاپ ھموار ڪئي ھئي جنھن جي نتيجي ۾ اھا اوچائي تقريبا ً 6 فٽ گھٽجي وئي آھي). ھن وقت مٿئين ٽاپ جي ٿولھه 20 فٽ آھي جڏھن ته ان مٿئين ٺُلھه (ھرميڪا) جي چوڌاري طواف وارو يا گردش رستو 12 فٽ ويڪرو آھي. بنيادي ٺُلھه کان مٿي گردش تائين چڙھڻ لاءِ اوڀر پاسي کان ڪَچسِري ڏاڪڻ اڄ به موجود آھي.


ڪوٽ جي ديوارن تي چڙھڻ لاءِ اوڀر اتر واري ڪُنڊ سان ھڪ 5 فٽ ويڪري ۽ 20 فٽ ڊگھي ڏاڪڻ ٺھيل آھي، جنھن جا ونگ به ٻَڌل ھئا، جيڪي ھاڻي ڊھي ويا آھن.


اسٽوپا جو بنيادي ٺُلھه، توڙي مٿيون ويدڪا ٺُلھه، ٻئي عمودي طرح بلڪل سڌا نه آھن پر اھي جيئن جيئن مٿي ٿيندا وڃن ٿا، ڪجھه سوڙھا ٿيندا وڃن ٿا. اھا ئي ھن اسٽوپا جي مضبوطيءَ جي ضمانت ۽ اڏاوتي خوبي آھي.





’سرڻي ڪوٽ‛ جي لفظي معنيٰ


لفظ ”سرڻي‟ جي معنيٰ آھي ’امانت، اجھو، پناھه، اوٽ. ”سرن“ معنيٰ آھي ’پناھه جي جاءِ، بچاءَ جي جاءِ، آسرو، ڀروسو، پناھه‛. ”سرڻ اچڻ“ معنيٰ پناھه ۾ اچڻ يا پناھه وٺڻ.


ايئن ته ڪوبه ڪوٽ ”پناھه جي جاءِ“ ھوندو آھي، دشمن کان پناھه جي جاءِ! پر ھي لفظ خاص ڪري اسٽوپا جي موجودگيءَ ۾ تجويز ڪري ٿو ته ھيءَ ڪا ’روحاني پناھه گاھه“ به ٿي سگھي ٿي ، ”ٻُڌ جو سرن“ (ٻُڌ جي پناھه ۾!) . شايد ھتي ڪو وِھارو يا ٻُڌن جي خانقاھه ھئي، پر يقين سان ڪجھه چوڻ لاءِ اسان وٽ في الحال ڪا ٻي ثابتي نه آھي، سواءِ انھن شين جي، جيڪي ھن ماڳ تان لڌيون ويون آھن.


ڪشان ۽ سٿين جي آخري دور ۾ ٻڌ مت جا وهارا ۽ عبادت گاهون حملي آورن خاص ڪري ساسانين جي اڳراين جو شڪار رهيون آهن، ممڪن آهي ته ان ئي دور ۾ هن وهاري يا اسٽوپا کي ڪوٽ ڏنو ويو هجي! پوءِ واري دور ۾ عربن جا حملا به ٿيا.


ڪوٽ مان ڪلھوڙن يا ٽالپرن جي دور جون شيون، سائڙي نيري ڪاشِي، حقن جو ٽوپيون، اسلام کان اڳ جا سِڪا، ٻُڌڪي دور جو آرائشي سِرون، (سِرن تي) ’مارا‛ ۽ ھاٿين (جيڪي مقامي ماڻھن ڪوٽ اندر پنھنجين جاين ۾ آرائش لاءِ ھڻي ڇڏيون آھن) جون شبيھون ۽ ٻيون اھم شيون ملن ٿيون، جن سان ھن ماڳ جي ڪشان دور سان تعلق رکندڙ ٻُڌڪي آثار ھئڻ تي ته ڪوبه شڪ باقي نٿو رھي، البت ان سوال جو جواب نٿو ملي ته ڇا اسٽوپا وانگر ھي ڪوٽ به ٻُڌن جي دور ۾ به موجود ھو؟ يا اھو سچ پچ ٽالپرن ٺھرايو؟


سڪو ڇا ٿو ڳالھائي؟ جيتوڻيڪ ھي سِڪو گھڻو واضح نه آھي پر ھي اھڙو ئي آھي جيئن ڪُشان ۽ سَٿين دور جي سِڪن تي تصويرون اُڪريل ھونديون آھن. ان سڪي تي ھڪ پاسي ھڪ گھوڙيسوار جي شبيھه محسوس ٿئي ٿي جڏھن ته ان جي ابتي پاسي ڪو ماڻھو متحرڪ ڇاپيل آھي. هتي موجود سڄو ٺڪراٽو واضح طور تي ڪشان دور جو آهي. انهن ۾ مارا (ٻڌ مت ۾ شيطان جو تصور) جون مورتيون، هنج (ٻڌ جي هڪ علامت)، هاٿي (ٻڌ جي علامت) جو آرائشي سرون �