سماج ۽ مزاج

� وڪڻن ٿا، ٻيا نٿا وڪڻن. پنهنجي پنهنجي طبقاتي مفاد ۽ مزاج جي ڳالهه آهي.هڪڙا ضمير وڪڻي خوش آهن يا خوش نٿا ٿين. پر ڇا ڪن؟ پيٽ جي ڳالهه آهي. پيٽ جيڏو پاپي به ڪو جڳ ۾ ٿئي. جيڪي، ضمير وڪڻي خوش آهن سي ماڻهو اهي استشنائي ڪردار آهن؛ جيڪي هر بيماري کان آجا ۽ ”جيسي هون حالات، شادمان هين هم“ آهن. پر هڪ ئي وقت ضمير ۽ پيٽ جا گڏيل پوڄاري دل ۽ اعصابي ڪمزورين جا مريض ٿي ٽرنڪولائزرن جي لٺ تي ٿيڙ کائي هلندا وتن ٿا. ضمير نه وڪڻي سگهندڙ ماڻهو به هن سماجي ڍانچي ۾ اذيت ۾ مبتلا آهن.

اسان جو هڪ دوست پاڻ به ڊاڪٽر آهي. بدقسمتيءَ سان هو سماج واد ۽ سامي واد جا کوڙ ڪتاب پڙهي ويو آهي. سندس سوچ جو اندازو بدلجي ويو آهي. واقعا، مٿس ٻين کان مختلف اثر ڇڏين ٿا. ڊاڪٽر ماڻهو! پنهنجو رويو ٻين ماڻهن کان مختلف ڏسي پاڻ پريشان ٿي ويو. مريض سان سٺو هلڻ، تعاون ڪرڻ، ذاتي دلچسپي وٺي بسترو هٿ ڪري ڏيڻ، ممڪن حد تائين پنهنجي کيسي مان دوا ڏيڻ، سرڪاري دوائون نه وڪڻڻ وغيره. ايمانداريءَ جي ڪا حد ٿيندي آهي، هيءُ ته ليڪا لنگهي ويو هو. اها به ڪا نارمل پريڪٽس ته ڪو نه هئي. شايد تڏهن ئي کيس خيال جاڳيو ته هو ”ائبنارمل“ آهي. ڪجهه ”ٿڙيل“ آهي. خدا جو ڪرڻ اهڙو ٿيو جو تن ڏينهن ۾ هڪ جرمن ماهر نفسيات ڊاڪٽرياڻي اچي نڪتي. سڌو وٽس ويو. سڄي حقيقت ڪيائين. ڊاڪٽرياڻيءَ پورا چاليهه منٽ سندس معائنو ڪري انٽرويو ورتو ۽ مرض سڃاڻيندي چيائين؛ ”گهٻراءِ نه، اها نارمل ائبنارملٽي آهي: تشريح ڪندي چيائين ته، جنهن سماج ۾ تون رهين ٿو ان ۾ گهڻ پڙهيو ۽ ايماندار ماڻهو ذهني طور انفٽ اهي. تون ته نظرياتي ماڻهو آهين، جيڪڏهن مان هت ٽڪي پوان ته منهنجي حالت به تو جهڙي ٿي سگهي ٿي.“

سماج ۽ مزاج جو پاڻ ۾ اجهو اهو رشتو آهي. سماج جڏو ۽ سوچ سگهي هجي ته ماڻهو نارمل ائبنارمل ٿيو پوي. پر جي سوچ ۽ سماج ٻئي جڏا نڪتا ته پوءِ جڏي مزاج وارن چيڙاڪن ۽ ڏکويلن جي لشڪر کي وڌڻ کان ڪير روڪيندو. اهڙي ۾ سوچ کي سگهو ڪندڙ تنظيم قائم ٿي ته واهه! نه ته آهه! ۽ ٽرنڪولائزرس جي لٺ.

ان ريت، ڊائزاپام کان ڀنگ ۽ آفيم تائين هر شيءِ جي واهپي جي ذميواري سماجي تنظيم جي غير موجودگي ۽ تنظيمي شعور جي کوٽ تي وڃيو پوي. اها کوٽ ڪيئن پوري ٿيندي؟ ان جو جواب سڀني وٽ آهي. پر ڳالهه اتي ختم نٿي ٿئي. جڏي سماج ۽ سگهي سوچ جي وچ ۾ به هڪ رشتو آهي، دشمنيءَ وارو. جڏو سماج پنهنجي وجود جي بقا لاءِ وڙهي ٿو ۽ سگهي سوچ پنهنجو راڄ قائم ڪرڻ چاهي ٿي. انهي ويڙهه ۾ هڪ پاسي سگهي سوچ وارو ڊاڪٽر به ائبنارمل ٿو لڳي ته ٻئي پاسي جڏو سماج شعوري طور تي سگهي سوچ جي وجود ۾ موجود مدافعتي نظام کي سوچيل سمجهيل پروگرام هيٺ هيڻو بڻائي ٿو. چوڌاري نظر ڦيرائبي ته ڪيئي مثال ڏسي سگهبا. ڪنهن ڪيس ۾ جڏو سماج ڪامياب ٿيو، ڪنهن ۾ اڌورو ڪامياب ۽ ڪنهن ڪيس ۾ بنهه ناڪام رهيو. پر مجموعي طور تي کيس ناڪامي پلئه پئي ڇو ته تاريخي طور تي کيس شڪست ملڻي آهي. مون کي ڪيئي ڪيس سمجهن جن ۾ جڏي سماج سگهي سوچ جي بدن ۾ اعصابي ڪمزوريون پيدا ڪرڻ لاءِ سيون ٽبيون. هن سماج ۾ هڪ اهو مزاج به آهي، جيڪو سگهي سوچ رکندڙ قائم رکيو اچن. يعني وڏي دل گڙدي سان سهڻ ۽ سهندي سهندي اڳتي وڌڻ.

(هيءَ سين خميس 9 جون 1988ع، روزانه هلال پاڪستان ڪراچي)