سنڌ جي گم ٿيل ندي

سنڌ جي گم ٿيل ندي

(سرسوَتي، گهاگهر، هاڪڙو، ريڻي)



هڪ قديم هندو ڏند ڪٿا چوي ٿي ته جمنا نديءَ جي ڪناري هڪ وڏو اجگر يا نانگ رهندو هو. ديوتائن کيس حڪم ڏنو ته هو سمنڊ ۾ هليو وڃي. اجگر کي سمنڊ تائين رستو ڏيڻ لاءِ جمنانديءَ کي هدايت ڪئي وئي ته اها پنهنجي هڪ شاخ ڏکڻ ڏانهن موڙي. جمنا هدايت تي عمل ڪيو ۽ ان رستي کان ٿيندو اجگر سمنڊ ڏانهن هليو ويو. اها شاخ هاڪڙو يا سرسوتي ندي هئي.

جمنا ۾ ڪو اجگر هو يا نه هو؟ پر اها حقيقت آهي ته سرسوتي ندي نانگ وانگر ور وڪڙ کائيندي سنڌ جي هاڻوڪين حدن ۾ اتر اوڀر ڪنڊ کان داخل ٿي، اڀرندي ناري واري واٽ سان وهندي، ڏکڻ ۾ ڪوري ڪريڪ وٽ ڇوڙ ڪندي هئي. رگ ويد ۾ سرسوتيءَ جو ذڪر جهڙي شان ۽ مان سان ڪيو ويو آهي تنهن مان ظاهر آهي ته اها هڪ ڀرپور ندي هئي جنهن جي ڪنڌيءَ تي موجود وڻڪار ۾ رشي ۽ مُني پنهنجاآشرم جوڙي رهندا هئا. رگ ويد جي گيتن ۾ جتي سپت سنڌوءَ جو ذڪر آيو آهي، انهن ۾ ستن ندين جا نالا ڳڻائيندي سرسوتيءَ کي به شامل ڪيو ويو آهي.پوءِ وارن ڪتابن ۾ سپت سنڌوءَ جو ذڪر ڪندي ندين جا نالا بدلايا ويا آهن. رگ ويد پڙهندي محسوس ٿئي ٿو ته هڪ اهڙو به وقت آيو جڏهن سرسوتي براهمڻ ـ کتري راڄ ۾ سندن آخري سرحد هئي، ان کان پوءِ سندن حدون هوريان هوريان ڏکڻ طرف وڌيون. براهمڻن سرسوتي نديءَ جي زرخيزي واري طاقت ڏسي ان جي ڪنارن تي پنهنجو حق ڄمائڻ لاءِ ان تي گيت لکيا ۽ پوءِ ان کي ديويءَ جي صورت ڏيئي ڇڏيائون. واضح هجي ته براهمڻن گنگا، جمنا، ڪامني، برهمپترا سميت ڪافين ندين کي ديوتا يا ديوي بڻايو پر سنڌوءَ کي اها حيثيت نه ڏني ڇاڪاڻ ته سنڌوءَ جا ڪنارا هڪ دور تائين سندن سياسي بالادستي مڃڻ کان انڪاري رهيا هئا.

هندو ڏندڪٿا ۾ سرسوتي راڳ، علم، عقل، ڀاڳ ۽ ڳالهائڻ جي فن جي ديوي آهي. کيس ندي ديوي ۽ زرخيزيءَ جي ديويءَ جي حيثيت به حاصل آهي. سرسوتي برهما جي زال آهي تنهن ڪري براهمڻن جي ديوي آهي پر اهي حيثيتون کيس رگ ويد ۾ مليل ناهن. جڏهن به سندس مورتي گهڙي ويندي آهي تڏهن کيس هڪ هٿ ۾ ’وينا‘ ساز ڏنو ويندو آهي مورتي پٿر تي ويٺل ڏيکاري ويندي آهي.

سرسوتي ندي پڪ سان سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندي هئي، اهڙي شاهدي رگ ويد مان به ملي ٿي جنهن ۾ چيو ويو آهي ته اها جبل کان سمنڊ تائين وهي ٿي. پر مهاڀارت واري زماني ۾ سرسوتي ندي سڪي چڪي هئي. مهاڀارت جي هڪ ڪٿا مطابق هڪ برهمڻ اُتٿيا (Utathya) سوم ديوتا جي ڌيءَ ڀدرا سان شادي ڪئي، جيڪا تمام سهڻي هئي. وروڻ ديوتا، جنهن کي ڀدرا سان عشق هو، کيس اغوا ڪري ويو. هن برهما جي پٽ نارد کي به ٻانهن نه ڏني، جنهن تي ڇڏائڻ جو ڪم رکيو ويو هو. اتٿيا ڪاوڙ ۾ باهه ٿي ويو ۽ سڄو سمنڊ پي ويو پر وروڻ ٻانهن نه ڇڏي. ان کانپوءِ اتٿيا وروڻ ڍنڍ سڪائي ڇڏي ۽ سمنڊ خشڪ ٿي ويو. ان کانپوءِ اتٿيا ڀڻڪيو، ”سرسوتي تون ريگستان ۾ گم ٿي وڃ ۽ اها ڌرتي ويران ڪري ڇڏ!“ ائين سرسوتيءَ کي پاراتو مليو ۽ سڪي وئي، جنهن کان پوءِ وروڻ شڪست قبول ڪري ڀدرا کي آزاد ڪيو. زال ملڻ کانپوءِ اتٿيا دنيا ۽ وروڻ کي تڪليف کان آجو ڪيو.

مٿيون ٻئي ڏند ڪٿائون اتر هندستان ۾ ٻن وڏن جاگرافيائي واقعن ڏانهن اشارو ڪن ٿيون. گهڻو ممڪن آهي ته هڪ زلزلي سبب جمنا مان هڪ شاخ ڦٽي نڪتي هجي ۽ ٻئي زلزلي ۾ اها بند ٿي وئي هجي. پر انهن مان ٻن واقعن جي وچ ۾ گهٽ ۾ گهٽ هزارن سالن جو وقفو آهي، ڇو ته سرسوتيءَ جي ڪنارن تي سنڌو تهذيب ۽ ان کان آڳاٽن وقتن جا ڦِٽل شهر مليا آهن. ڪي ماڳ گنڌارا دور سان تعلق رکندڙ به چيا وڃن ٿا.

24- 1923ع ۾ ٿيل کوٽاين ۽ سنڌو تهذيب جي دريافت کانپوءِ سر مارٽيمر وهيلر (Sir Mortimer Wheeler) خيال ڏيکاريو هو ته هڙپا ۽ مُهين جي دڙي جي وچ ۾ ساڳي تهذيب جا ٻيا آثار ملي سگهن ٿا. اهو علائقو سرسوتي يا هاڪڙو ماٿري ٿي سگهيو ٿي. کوجنا جي نتيجي ۾ هندستاني علائقي ۾ هاڪڙي جي ڪنڌيءَ تان سنڌو تهذيب جا سؤ کن ماڳ لڌا ويا. 1974 کان 1977ع جي وچ ۾ ڊاڪٽر رفيق مغل فقط بهاولپور ڊويزن ۾ چار سؤ کن کنڊر رڪارڊ تي آندا جن جا دور چار هزار سال قبل مسيح کان ٻه هزار سال قبل مسيح تائين آهن. اهي کنڊر گهڻو ڪري هاڪڙو ماٿريءَ جي ڏهرن (ٿر جي هيٺانهين ماٿرين) ۾ آهن.

هماليه کان سمنڊ تائين لڳ ڀڳ اَٺ سؤ ميل وهندڙ سرسوتيءَ جا نشان به هنڌان هنڌان ڊهي ويا آهن ۽ انهن مٿان وارياسو سمنڊ چڙهي ويو آهي. ٻه صديون اڳ تائين ان نديءَ بابت فقط ڏندڪٿائون موجود هيون پر پوءِ انگريزن جي کوجنائن هن گم ٿيل نديءَ جو گهڻو تڻو لنگهه ڳولي لڌو آهي. اهو لنگهه ڳولهڻ ۾ وڌيڪ مونجهاري جو سبب ستلج ۽ سنڌوءَ جا ڦٽل وهڪرا بڻجي پيا. اتر وارا وهڪرا ستلج سان گڏوچڙ ٿي ويا ۽ هيٺيون ڏاکڻيون پاسو سنڌوءَ جي قديم وهڪري پراڻ سان گڏوچڙ ٿيو. لئمبرڪ صلاح ڏئي ٿو ته سرسوتيءَ جو وهڪرو سمجهڻ لاءِ ان مهم کي ٻن حصن ۾ ورهائڻ گهرجي، پهريون اتريون ڀاڱو ڏسجي جيڪو مهڙ کان وٺي غوث پور (پنجاب) تائين آهي ۽ ٻيو غوث پور کان وٺي ڇوڙ تائين وارو ڀاڱو نهارجي. اصل ۾ ان ڳالهه جو وڏو امڪان موجود آهي ته اتر ۾ هاڪڙو / سرسوتي ۽ ستلج ڪجهه پنڌ لاءِ گڏجي هليا هجن. جڏهن ته ڏکڻ ۾ پراڻ ڍوري مان هاڪڙي جو لنگهه ٿيو آهي. پُراڻ سنڌوءَ جو هڪ قديم وهڪرو آهي. پر اهو سمجهڻ ته اڀرندو نارو، جيڪو پڻ پُراڻ ۾ پوندو هو، هر دور ۾سنڌوءَ جي شاخ هئي، درست نه ٿيندو ڇو ته ان مان ستلج ۽ هاڪڙو (سرسوتي) جو پاڻي به لنگهيو آهي.

سرسوتي نديءَ جا ڪيئي نالا آهن جن مان سرسوتي، گهاگهر، هاڪڙو، نارو ۽ ريڻي وڌيڪ مشهور آهن. جتوڻيڪ نديءَ کي خشڪ ٿئي زمانا ٿيا آهن، سندس ٺاهيل وهڪرا اڄ به وڏين ٻوڏن ۾ وهي هلن ٿا. 1973ع ڌاري آيل وڏي ٻوڏ ۾ پنج ند وٽ خانپور شهر ٻڏي ويو هو پر رحيم يار خان بچي ويو، فقط ان ڪري ته اضافي پاڻيءَ هاڪڙي وارو پيٽ ورتو.

شوالڪ جبلن مان نڪرڻ وقت نديءَ جو نالو سرسوتي آهي. ان کان پوءِ ندي انباله، تمانير، ڪروکيتر، ڪرنال ۽ پٽيالا کان ٿيندي اچي ٿي، پوءِ منجهس گهاگهر ندي شامل ٿئي ٿي. هنومان ڳڙهه کانپوءِ درياهه جو نالو گهاگهرآهي. پاڪستان ۾ فورٽ عباس ضلعو بهاول نگر وٽان هيءَ ندي هاڪڙي جي نالي سان داخل ٿئي ٿي. هاڪڙي جي سطح ستلج کان 30 فُٽ مٿي آهي. ندي چولستان مان لنگهندي ضلعي رحيم يار مان ٿيندي صادق آباد کان سنڌ ۾ داخل ٿئي ٿي. هتان ان جا ٻيا نالا ريڻي ۽ نارو ٻڌجن ٿا. هاڪڙي وارو وهڪرو سڪڻ کانپوءِ ساڳيو پاڻي هاڻي هندستان جي اوڀر وارن پاسن ڏانهن لڙي ويو آهي. جڏهن ته هاڪڙي جون مددي نديون وڏين ٻوڏن ۾ به پنهنجو پاڻي وڌ ۾ وڌ بيڪانير تائين پهچائي سگهن ٿيون.

ايڇ- ٽي لئمبرڪ جي ڪتاب ۾ ڏنل نقشي سنڌ (فزيڪل) ۾ ڏسي سگهجي ٿو ته سنڌ جي اتر اوڀر واري ريگستاني حصي ۾ ٽي چار قديم وهڪرا آهن جن کي ان اوڀر کان اولهه طرف ترتيبوار وهندو، ريڻي ۽ نارو ڄاڻايو آهي. وهندي ۽ ريڻيءَ جا پيٽ