سنڌوءَ جي زندگي ۽ موت جو سُوال

مُهاڳ
سنڌوءَ جي زندگي ۽ موت جو سُوال

هي ڪتاب بدر ابڙي جي اندر ۾ جڏهن هڪ اُڌمي جي صورت ۾ سرجڻ لڳو هو، مون تڏهن ئي پڙهي ورتو هو، هن ڪتاب جا پهريان لفظ ۽ جملا ان وقت لکيا ويا هئا، جڏهن سنڌوءَ جو سفر شروع ئي مس ٿيو هو، اٽڪ کان وٺي ڪيٽي بندر تائين سنڌو درياءَ جي سيني تي سفر ڪرڻ اڃا هڪ حسين خواب ئي هوته بدر فيصلو ڪري ڇڏيو هو ته جيڪڏهن انهيءَ خواب واقعي حقيقت جو روپ ورتو ته هو ان کي علمي ۽ دستاويزي حقيقت بڻائي ڇڏيندو، ۽ واقعي هُن ائين ڪري ڏيکاريو. ان لاءِ جيڪا هن کي محنت ڪرڻي پئي آهي ۽ جنهن ذهني توڙي جسماني پيڙا مان هن کي گذرڻو پيو آهي، ان جي هڪ هڪ لمحي کان مان واقف آهيان. مون کي ائين لڳي ٿو ڄَڻ هُن سنڌوءَ جي هڪ هڪ لهر کي ويهي ڳڻيو آهي، جنهن کان پوءِ ئي اهڙو ڪتاب تخليق ڪرڻ ممڪن ٿي سگهيو آهي.
سنڌيءَ ٻوليءَ ۾ ڇپيل سڀئي ڪتاب ته مون ڪونه پڙهيا آهن، پر مون کي پڪ آهي ته سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ ۾ هي پهريون ڪتاب آهي، جيڪو هن موضوع تي لکي پورو ڪيو ويو آهي. ۽ جيڪڏهن واقعي ائين آهي ته پوءِ هي ڪتاب لکي بدر سڄي سنڌ تي احسان ڪيو آهي ۽ سنڌي ٻوليءَ توڙي سنڌي قوم جي وڏي خدمت ڪئي اٿس.
هي ڪتاب ظاهر ۾ ته هڪ سفر نامو آهي، پر بدر ان کي تحقيق جو هڪ ڳٽڪو بڻائي ڇڏيو آهي. جيئن ته ان جو موضوع سنڌودرياءَ آهي، ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته هي ڪتاب سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن جي ثقافتي وجود جي تاريخ آهي.
سنڌو درياءَ جو اڀياس صدين کان وٺي دنيا جا مُهم جُو ماڻهو ڪندا رهيا آهن، پر اهڙي ڪاوش جو مقصد هميشه سنڌ کي فتح ڪرڻ پئي رهيو آهي. يونان جي سڪندر اعظم کان وٺي انگلستان جي انگريزن تائين ۽ ايران جي حاڪمن کان وٺي چين ۽ هندستان جي حڪمرانن تائين مڙني حملي آورن لاءِ هي شينهن درياءُ هڪ فطري ڍال بڻيو رهيو آهي. اهو ئي سبب آهي جو سنڌو ماٿريءَ تي قبضي ڪرڻ لاءِ سڀ کان اڳ ۾ هن درياءَ جو جائزو وٺڻ ڌارين حملي آورن لاءِ ضروري پئي ٿيو آهي. اهو ئي سبب آهي هو جو اسڪائي ليڪس ۽ نيرڪس سنڌوءَ درياءَ جو سفر ڪيو. اها ٻي ڳالهه آهي ته انهن قديم سفرنامناسان جي تاريخي ۽ جاگرافيائي وجود بابت دستاويز مهيا ڪري اسان تي احسان ڪيو آهي.
پر بدر ابڙي سنڌوءَ بابت جيڪو دستاويزي مواد ڏنو آهي، سو انوکي نوعيت جو آهي. هن پنهنجي قلم واري تلوار سان سنڌو درياءَ ڏانهن کڄندڙ دشمن جي هٿ کي وڍڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب توڙي انهيءَ جاگرافيائي حدن اندر رهندڙ عوام جي پيدائشي حڪمرانيءَ واري حق جي حفاظت ڪئي آهي. اهڙي طرح هن مزاحمتي جنگ وڙهي آهي ۽ هي ڪتاب ان جنگ ۾ سوڀ حاصل ڪرڻ جو وڏي ۾ وڏو دليل آهي.
اصولي طور تي اسان جو قومي مفاد ان ۾ آهي ته هر سال نه ته ٿوري ٿوري وقت کانپوءِ سنڌو درياءَ جو نئين سر اڀياس ڪيو وڃي ۽ هر دفعي اهڙو دستاويزي رڪارڊ قائم ڪجي، جنهن مان پتو پئجي سگهي ته سنڌ جي جياپي جي جَڙ جهڙي هن درياءَ ۾ پاڻي جو مقدار ڇا وڃي بچيو آهي، ان جا تازا وهڪرا ڪهڙا آهن، ڪهڙين جاين تان سنڌو پنهنجو رخ مٽائي رهيو آهي، ان جي آبپاشيءَ واري نظام جي تازه ترين صورتحال ڪهڙي آهي، ان جي ڪناري تي اڄ ڪهڙا ڪهڙا ماڻهون آباد ٿي رهيا آهن، سنڌوءَ ۾ ماحولياتي گندگي ته نه ٿي پيدا ٿئي، پلي مڇي، ٻُلهڻ ۽ لڌڙن جي تباهيءَ کان پوءِ ٻي ڪهڙي حيواني جيوت آهي، جنهن جي وجود کي خطرو پيش آهي؟ ڇا ائين ته ناهي ته ڪا برفاني ڇپ ڪرڻ ڪري هن درياءَ ۾ ڪا خطرناڪ ٻوڏ اچڻ واري آهي؟ ڇا سنڌوءَ ۾ لَٽَ جو وهڪرو گهٽجي ته نه رهيو آهي؟ هن درياءَ جي پڇاڙ ۾ ڪو هاڃو ته نه ٿي رهيو آهي، ڊيلٽائي علائقن جي ڪهڙي صورتحال آهي، تمر جي وڻن جو ڪهڙو حشر ٿيو آهي، مهاڻن ۽ ٻيڙياتن جو گذران ڪيئن ٿي رهيو آهي؟ وغيره وغيره. اهو سڀ ڪجهه ان ڪري ضروري آهي، ڇاڪاڻ ته اسان جو پاڻيءَ ۾ پساههُ آهي. جي سنڌو درياءَ نه هجي ها ته سنڌو جي ڌرتي وجود ۾ ئي نه اچي ها. ماڻڪ پٿاوالا بلڪل صحيح چيو آهي ته سنڌ پرڳڻي جو انچ انچ سنڌو درياءَ لَٽُ وجهي ٺاهيو آهي. سو سنڌ برابر ”لٽ بستي“ آهي، ”درياآباد“ آهي. ان ڪري سنڌو درياءَ جي حفاظت سنڌ کي بچائڻ لاءِ بيحد ضروري آهي.
سنڌوءَ جو سفر جيڪو ٻارنهن ماڻهن جي هڪ ٽيم سال 1989ع جي نومبر مهيني ۾ ٽين تاريخ کان چوويهين تاريخ تائين ٻاويهن ڏينهن ۾ اٽڪ کان وٺي ڪراچيءَ تائين مڪمل ڪيو، سا پڻ اهڙي قسم جي هڪ ڪوشش هئي. پر اهو خيال اڳ ۾ ڪنهن کي آيو، ڪنهن اهڙي رٿ رٿي ۽ ان جو خرچ ڪنهن برداشت ڪيو، ان جا سمورا تفصيل نه بدر ابڙي کي معلوم آهن، ۽ نه مون کي اهڙي مڪمل ڄاڻ آهي. ظاهر ۾ اهو پروگرام سنڌ حڪومت جي ثقافت واري کاتي جوڙيو هو، جنهن جي ان وقت جي سيڪريٽري محترمه مهتاب اڪبر راشدي هئي ۽ ڊپٽي سيڪريٽري ڪليم لاشاري هو. ان پروگرام جو خرچ سنڌ ثقافت کاتي سان گڏ ڪجهه خانگي ڪمپنين ۽ ڪجهه فردن پڻ برداشت ڪيو هو. انهيءَ مهم جو ظاهري طور باني ڪليم لاشاري هو، جنهن اڳ ۾ به ڪيتريون ايڪسپيڊيشنون ڪيون آهن، پر سندس ساٿين ۾ اشتياق انصاري ۽ ڪجهه پنجابي دوستن جو ڪردار پڻ ڏاڍو اهم آهي. سو ضرورت ان ڳالهه جي به آهي ته سنڌوءَ جي انهيءَ سفر واري اصل ڪهاڻي ۽ ان جي حقيقي ڪردارن بابت پڻ کوجنا ڪئي وڃي ۽ اهڙي ڪوشش ٻيهر ورجائڻ جو پڻ بِلو ڪيو وڃي.
باقي جيستائين سنڌ حڪومت جي ثقافت واري کاتي جو تعلق آهي ته 1989ع ۾ سنڌو درياءَ جو اڀياس ڪرائڻ وارو پروگرام جيڪڏهن واقعي ئي انهيءَ کاتي رٿيو هو ته پوءِ ائين چئبو ته پاڪستان جي ڇائيتاليهن واري ڄمار ۾ هن کاتي اهو سڀ کان عظيم ڪارنامو سرانجام ڏنو هو، پر جيئن ته انهيءَ پروگرام جي نتيجي ۾ ٿيل کوجنا تي ٻڌل ڪو به ڪتاب انهيءَ کاتي اڃا تائين نه ڇپايو آهي، ان ڪري ائين به چئبو ته هن کاتي پاڪستان جي تاريخ ۾ سنڌ سان وڏي ۾ وڏي ويساهه گهاتي ڪئي آهي. ۽ انهيءَ ويساهه گهاتي جو ڪفارو ادا ڪرڻ جو هڪڙو ئي طريقو آهي، ته سنڌ حڪومت جو ثقافت وارو کاتو، جنهن 1989ع ۾ سنڌوءَ جو سفر منظم ڪيو هو، سو ان موضوع تي انگريزيءَ ۾ هڪ مڪمل ڪتاب ڇپائي پڌرو ڪري. اهو ڪم گهٽ ۾ گهٽ هاڻي ته ممڪن ٿي سگهي ٿو ، ڇاڪاڻ ته 1989ع جيان هڪ دفعو وري محترمه بينظير ڀٽو جي حڪومت وجود ۾ آئي آهي، ٻيو ته سنڌوءَ واري مهم دوران 45 ويڊيو ڪيسٽون تيار ڪيون ويون هيون، 200 ڪئميرا جا رول ۽ 40 ڪلاڪن جا انٽرويو ريڪارڊ ڪيا ويا هئا، جنهن مان اهو اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته حڪومت سنڌوءَ بابت هڪ اعليٰ قسم جي دستاويزي فلم به تيار ڪرائي سگهجي ٿي ۽ خاص ڪري انگريزي ٻولي ۾ هڪ بين الاقوامي معيار جو تصويرن سان ڀرپور ڪتاب پڻ ڇپائي سگهجي ٿو.
بهرحال هن وقت سنڌ جو اهو قرض هڪ ته بدر ابڙي لاٿو آهي، جنهن ”سنڌو جو سفر“ ڪتاب لکيو آهي ۽ ٻيو سنڌيڪا اڪيڊميءَ اهو قومي فرض ادا ڪيو آهي، جنهن هن ڪتاب تي خاص