سنڌوءَ جي زندگي ۽ موت جو سُوال

بجيٽ خرچ ڪري ان کي ڇپائي پڌرو ڪيو آهي. سنڌيڪا اڪيڊميءَ کي اهو اعزاز حاصل آهي ته ان پنهنجي ٻن سالن جي مختصر ڄمار ۾ ٻين ڪتابن کان علاوه سنڌو درياءَ بابت هڪ اهڙو ڪتاب ڇاپيو آهي، جيڪو سنڌي ادب جي تاريخ ۾ اڳي ڪڏهن به پڌرو ٿي نه سگهيو آهي.
سنڌو مهم جا ٻاويهه ڏينهن ۽ ٻاويهه راتيون ڪيئن گذريون، اها ڪهاڻي هڪ خوبصورت ڪٿا آهي، جنهن جو گهڻو تڻو ذڪر هن ڪتاب جو موضوع آهي. انهيءَ ڪهاڻيءَ جا ڪردار مهم دوران ڪيئن نظر آيا، سنڌوءَ جي ڏورانهن ڪنارن تي رات ڪيئن ٿيندي هئي، چنڊ ڪيئنکِڙندو هو، آسمان ۽ ماٺي پاڻيءَ ۾ تاراڪيئن تجلا ڏيندا هئا ۽ انهيءَ سانت ۾ ڪهڙي سنگيت اوتيل هوندي هئي، جيڪا درياءَ جي سُنسان ڪنارن تي لڳل تَنبُن جي چوڌاري چوڪي ڏيندي هئي.
ان جا تفصيل هن ڪتاب جي صفحن کي اورانگهي سنڌو مهم بابت اڃا وڌيڪ ڪتابن ڇپائڻ واري ضرورت جو احساس ڏياري رهيا آهن. سنڌوءَ جي حُسن کي ٽيم جي هر هڪ ميمبر پنهنجي پنهنجي اک سان ڏٺو هو، پر ڪريم ميمڻ ويڊيو ڪئميرا جي اک سان ان کي ڪيئن ڏٺو هو، محمّد علي قادريءَ ڪئمرا جا 200 رول ڪيئن ٺاهيا، هو بزن جهڏو غار جو ڪيئن هيرو ٿيو، طوطِي خان ناکئو ڪيڏي وڏيءَ حد تائين ناخدا ثابت ٿيو، ڪليم لاشاريءَ ۾ مهم واري ٽيم جي ليڊر واري حيثيت ۾ ڪهڙيون شاندار خوبيون هيون، ميجر اعظم ڪالاباغ ڊيم واري جاءِ تي ان اختلافي رٿا بابت ڪيڏي حقيقت پسند سوچ جو مظاهرو ڪيو، اشتياق انصاريءَ هڪ واپڊا جي انجنيئر طور سنڌوءَ جي وجود کي درپيش خطري کي ڪيئن محسوس ڪيو، زبير، ارشد، انتخاب، اشفاق ۽ نديم جهڙن نوجوانن ٻيڙين ۾ هوا ڀرڻ لاءِ ڪيئن پمپ هلايا ۽ ڪيڏي جاکوڙ ڪئي، خشڪيءَ تي هلندڙ ٻن گاڏين جي ڊرائيورن لياريءَ جي خالد سمي ۽ پنجاب جي ارشد کي سنڌوءَ جا ڪنارا ڪيئن لڳا؟ انهن احساسن کي سموئڻ جي اڃا گنجائش موجود آهي. ٽيم جي ٻارنهن ميمبرن ۽ ٻن ڊرائيورن سنڌو مهم دوران ٻه يا ٽي دفعا موت کي ويجهڙائيءَ کان ڪيئن ڏٺو؟ اها ڪهاڻي به ڏاڍي دلچسپ آهي. ’گهوڙا تڙپ‘ وارو سوڙهو لنگهه جتان جبلن مان اَباسين (سنڌو) درياءَ واقعي شينهن وانگي گجندو وهي ٿو، اتان رٻڙ جون ٻه ڪمزور رانديڪي جهڙيون ٻيڙيون ڪيئن گذريون ۽ انهن تي ويٺل ماڻهن جي حالت ڇا هئي؟ مٺڻ ڪوٽ وٽ هڪ ٻيڙي جو ڪنٽرول مان نڪري وڃڻ ۽ ان تي ويٺل همراهَن جو معجزانه طور بچي وڃڻ، لاڙڪاڻي لڳ هڪڙي ٻيڙيءَ تي ڌاڙيلن جي انڌا ڌُنڌ فائرنگ ڪيڏي خوفناڪ هئي، انهن واقعن جا تفصيل معلوم ڪرڻ لاءِ هي ڪتاب’الف‘ کان ’ي‘ تائين پڙهڻ ضروري آهي.
هونئن ته هر مهم جوکم جو ڪم آهي، پر جڏهن اهڙو جوکم سنڌوءَ جهڙي درياءَ تي کنيو وڃي، تڏهن اهو واقعي روح کي رهنڊون ڏيندڙ خطرو هوندو آهي. خطري سان گڏ ڊگهي سفر جي ٿڪاوٽ، ٿوري وقت ۾ گهڻي ڪم ڪرڻ دوران کاڌي پيتي جي اڻاٺ ۽ زندگيءَ ۾ يڪسانيت ماڻهن کي بيزار ڪري وجهندي آهي. بدر هڪ هنڌ بلڪل صحيح لکيو آهي ته: ڪا به مهم شروع ٿيڻ وقت ٽيم تازي توانائي ۽ اسپرٽ ۾ هوندي آهي، پر اهو سلسلو برقرار نه رهندو آهي. پهرين ڏينهن وڏو شوق هوندو آهي، ٻئي ڏينهنبه وڏو اتساههُ هوندو آهي، ٽيون ڏينهن به ٺيڪ گذرندو آهي، پر چوٿين ڏينهن کان ٿڪاوٽ جون جهلڪيون ظاهر ٿينديون آهن، پنجين ڏينهن سنهو ٿلهو تڪرار ٿيندو آهي. ڇهين ڏينهن همراهه پڙ ڪڍي بيهي رهندا آهن ۽ ستين ڏينهن هڪٻئي جي شڪل نه وڻندي آهي. پر اسان جي ٽيم ۾ اڃا تائين ٿڪاوٽ جو ڪو به آثار ظاهر نه ٿيو آهي، شايد اهو سنڌوءَ سان عشق جو مسئلو آهي. سڄي ساري ٽيم صبح جو ساڍي ڇهين کان رات جو يارهين تائين مصروف رهي ٿي. سفر به ڪو آرام ڏيندڙ ناهي. هڪ ٽيوب تي سفر ڪرڻو آهي. اگهاڙي فطرت ۾ ٻاويهن ڏينهن جو سفر ٿوري ڳالهه ناهي ... اڄ ته خير نائون ڏينهن آهي.“
سو اسان مان به ڪيترائي دوست مختلف مرحلن تي سفر جي ٿڪاوٽ جو شڪار ٿي ويا ۽ هنياءُ لاهي پيا هئا. اسان جو هڪ پنجابي دوست زبير جنهن سڀني کان وڌيڪ سفر ڪيا هئا، سو هڪ مرحلي تي مشتعل ٿي واپس ٿيڻ جو سوچڻ لڳو هو، نيٺ هن کي ٿڌو ڪري پاڻ سان اڳتي وٺي آياسون. ٻيو ته ٺهيو پر بدر ابڙي جهڙو ٿڌو ماڻهو ڪيٽي بندر وٽ گرم ٿي ويو. ان جو هڪ ڪارڻ شايد اهو به هو ته هن کي ڪيٽي بندر کان پورٽ قاسم تائين آخري سفر ۾ به خشڪي رستي تي هلڻ جي ڊيوٽي هنئي وئي هئي. هونئن بدر سان اها ويڌن اڳي به ٿيندي رهي هئي، جنهن ڪري هن کي سنڌوءَ جي سيني تي سفر ڪرڻ جو پورو موقعو نه ڏنو ويو. جيڪڏهن هن کي اٽڪ کان وٺي ڪراچيءَ تائين خشڪي بدران ٻيڙي ۾ سفر ڪرڻ جو اڃا وڌيڪ موقعو ملي ها. ته هو پنهنجي ڪتاب ۾ سنڌوءَ جي سونهن جا وڌيڪ چِٽَ چِٽي سگهي ها. بهرحال پوءِ به بدر سموري ٽيم جي مڙني دوستن کان گوءِ کڻي ويو آهي ۽ سڀني کان اڳ ۾ سنڌوءَ جي سفر تي ڪتاب لکي ورتو اٿس، جيڪو اوهان جي هٿن ۾ آهي.
سنڌوءَ جي هن اڀياس مان جيڪي خاص نتيجا اخذ ڪيا ويا آهن، انهن مان سڀ کان اهم ڳالهه اها آهي ته هماليا کان وٺي ڊيلٽا تائين سنڌوءَ جي ڪنارن تي جيڪي به ماڻهو رهن ٿا، انهن جي ٻولي معمولي ڦيرڦار کان سواءِ سنڌي آهي. بِرُوشِشِڪو، هندڪو، سرائيڪي، کيتراني، ۽ سنڌي سنڌو ماٿريءَ جون خاص ٻوليون آهن. سنڌوءَ ماٿريءَ ۾ رهندڙ ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي ۽ ڪلچر ۾ پڻ هڪجهڙائي آهي. ٻيو ته سنڌو درياءَ تي بندن ٻڌڻ واري عمل سان هن تاريخي درياءَ جي وجود کي خطرو آهي. اسان کي ٻڌايو ويو ته ڊسمبر جي مهيني ۾ اٽڪ وٽ اباسين بلڪل سڪي ٺوٺ ٿي ويندي آهي. ٽيون ته جيڪڏهن ڪالاباغ ڊيم ٺهڻ ڏنو ويوته نه رڳو سرحد ۽ سنڌ صوبي جي آبپاشيءَ کي ڪاپاري ڌڪ رسندو ، پر سنڌوءَ جي اترين علائقن جو فطري حسن پڻ تباهه ٿي ويندو. جيڪو هن وقت دنيا جي حسين ترين علائقن مان هڪ آهي ۽ ان سان گڏ سنڌوءَ مان سونُ ملڻ بند ٿي ويندو، جيڪو هن وقت ڪالاباغ شهر کان مٿي ججهي انداز ۾ موجود آهي.
سَرُ سُڪو سال ٿيا، هنجههَ هَريو ئي پيرُ،
هي ڪنگُ ويچارو ڪيرُ، جو رَسي ان رَمزَ کي.
(ڀٽائي)


ڪراچي انور پيرزادو
27 نومبر 1993ع