سنڌوءَ ۾ سون

سنڌوءَ ۾ سون

ٻيڙيون ڊوڙنديون ڊوڙنديون اچي هڪ اهڙي ماٿريءَ کان نڪتيون جيڪا ڪجهه خلاصي هئي. جبل ڪجهه پرڀرو ٿي بيٺا هئا. جبلن ۽ وهڪري جي وچ ۾ واري گول پٿرن مٿان چڙهي وئي هئي. انهن وارياسين ڀٽن تي چار پنج تنبو لڳل هئا. تنبن جي آڏو ڪي سندريون، ٻار، جوان ۽ ٻڍڙا پنهنجي ڪرت ۾ هئا. آسمان جهڙالو هئڻ ڪري واندا هئا.
”هيماڻهو سنڌوءَ مان سون ڪڍندا آهن!“ طوطي خان ڊوڙندڙ ٻيڙيءَ جي نڪ تان ويٺي ويٺي اشاري سان اسان کي ٻڌايو. سنڌو سان منسوب هزارها ڏند ڪٿائن مان هيءَ ڏند ڪٿا سڀ کان اتساهيندڙ هئي. اهو اطلاع ئي وڏي تسلي هئي ته سنڌو ندي سون سان مالا مال آهي. ڪيئي پرڏيهي سياح ۽ مهم جُو سنڌو ۾ سون جا قصا ڏند ڪٿائي انداز ۾ بيان ڪري چڪا آهن.
يوناني تاريخدان هيروڊوٽس اها ڏند ڪٿا هينئن لکي ٿو، ”ڪاسپاتورس سرحدن ۾ هڪ قبيلو رهي ٿو، جيڪو اتي ريگستان ۾ رهندڙ ڪِولين جي مدد سان سون هٿ ڪري ٿو. ڪِولين جو قد لومڙ کان وڏو ۽ ڪتي کان ننڍو آهي. اهي جڏهن پنهنجي لاءِ چرون کوٽين ٿيون ته واريءَ سان گڏ سون به ٻاهر ڦٽو ڪن ٿيون. منجهند ڌاري اُس جي گرميءَ کان جڏهن اهي ڪِوليون وڃي لڪن ٿيون تڏهن اهي قبيلا اها واري ٻورين ۾ ڀري کڻي ڀڄن ٿا.“ هيروڊوٽس اهو به چوي ٿو ته انهيءَ علائقن ۾ سون ڪافي مقدار ۾ موجود آهي، ڪي ان کي زمين مان کوٽي ڪڍن ٿا، ڪي درياهه جي پاڻيءَ مان هٿ ڪن ٿا، ڪي مٿي ٻڌايل طريقي يعني ڪِولين جي مدد سان سون حاصل ڪن ٿا.
اهي ڪِوليون ته اسان کي نظر ڪونه آيون، نه ئي وري اهڙي قسم جي ڪنهن جانور يا مخلوق جا پارپتا پيا پر سنڌوءَ جي واريءَ مان سون ڪڍندڙ ماڻهو اسان جي اکين آڏو بيٺا هئا. ڏٻرا جسم، ڦاٽل ڪپڙا ۽ اڪيلا اڪيلا! اسان کي حيرت ان ڳالهه تي هئي ته پنهنجن هٿن سان سون ميڙڻ جي باوجود هي ماڻهو ايڏا غريب ڇو هئا؟ سندن مالي حالت بهتر ڇو نه هئي. ٻيو سوال اهو هو ته اهي سنڌوءَ مان سون ڪيئن ٿا ڪڍن ۽ ٽيون سوال اهو هو ته سنڌوءَ ۾ سون ڪٿان ٿو اچي؟ فقط سنڌو ئي نه، اسان گنگا بابت به ٻڌو هو ته ان مان به سون نڪري ٿو.
ڇا هماليه جي اوچاين تي سون جا ڪي لڪل ذخيرا آهن، جتان تيز رفتار نديون سون جا ذرا پاڻ سان کڻي اچن ٿيون؟ اسان ساڳيو سوال سنڌوءَ جي ڪناري هڪ ٻڍڙي کان پڇيو جيڪو، سڄي عمر سنڌوءَ مان سون ڪڍندي گذاري چڪو آهي.
ٻڍڙي آسمان ڏانهن ڏٺو ۽ پوءِ سنڌوءَ ۾ گهور وڌي. ٽپهريءَ جي سج گهڙيءَ پل لاءِ ڪڪرن مان ليئو پاتو ۽ سج جو سونو عڪس سنڌوءَ جي سِير ۾ ڦٿڪڻ لڳو. مون کي ائين لڳو ڄڻ ٻڍڙي ماڻهو روحاني طاقت سان ڪڪرن کي حڪم ڏنو هجي ته اجنبيءَ جي سوال جو جواب ڏيڻ لاءِ گهڙي کن سج کي آزاد ڪري!
”اِجهو هينئن سنڌوءَ ۾ سون لهي ٿو!“ ٻڍڙي ماڻهوءَ سوني عڪس ڏانهن اشارو ڪيو.
”ڇا توهان مهرباني ڪري اسان کي ٻڌائيندا ته توهان سون ڪيئن ڪڍندا آهيو؟“ ٻن ٽن ٻيڙياتن جي زبانن مان هڪ ئي ويل ساڳيو سوال منٿ جي لهجي ۾ نڪتو.
”هائو ڇو نه! پر هن وقت سج ڪڪرن ۾ آهي. اسان چمڪندڙ سج ۾ سون ڪڍندا آهيون. توهان مسافر آهيو. توهان کي ڪڍي ٿا ڏيکاريون.“ ٻڍڙي وڏي مهرباني ڪئي ۽ پريان بيٺل نوجوانن کي سڏ ڪري اوزار آڻڻ لاءِ چيو.
نوجوان پنهنجا اوزار کڻي آيا. انهن اوزارن ۾ ڪو به جديد نوعيت جو ڪونه هو. نه بيٽريون، نه مشينون ۽ نه سائنسي فارمولا! سڌي سادي ڳالهه هئي، پر تمام ڏکي ۽ صبر واري ... ٻه ٽي نوجوان مِڙي ويٺا. هڪ همراهه هيڏانهن هوڏانهن نهاري ان جاءِ جي چونڊ ڪئي جتي سندس خيال ۾ سون وڌيڪ هو. هن هٿ ۽ ننڍڙي ٽيڪم جي مدد سان ٻه چار گول پٿر واريءَ مان ڪڍيا، ٿوري زمين کوٽي هڪ ٿانءَ ۾ واري وجهي درياهه جي ڪپ تي کڻي آيو. ان ڪم ۾ هڪ ٽيڪم ۽ هڪ سنهڙي رنبي ڪم آندائون. ٽيڪم کي ”ڪيرنِي“ ٿي سڏيائون. ٻيو همراهه ڪانن جهڙين گول ڪاٺين مان ٺهيل ڇاڻيءَ جي مدد سان ڪاٺ جي هڪ ننڍڙي ٻيڙيءَ جهڙي ٿانءَ ۾ ڇاڻيندو ويو. ائين ڪرڻ سان سنهي واري هيٺ ٻيڙي جهڙي ٿانءَ ۾ وڃي جمع ٿي ۽ باقي ننڍڙيون پٿريون ڇاڻيءَ تي رهجي ويون. هنن ڇاڻيءَ کي ”ڇڄڪي“ ۽ ٻيڙيءَ جهڙي ٿانءَ کي ”ناوا“ پئي سڏيو. ان کانپوءِ ناوا کي هڪ خاص زاويي تي رکي هڪ ٻئي ٿانءَ ۾ ڀريل پاڻيءَ ناوا ۾ وجهي واريءَ کي هوريان هوريان ڇاڇوليو ويو. هيءُ وڏي مهارت جو ڪم هو جيڪو ٻڍڙي پاڻ ڪيو.
سون جا ذرڙا واريءَ کان ڳرا آهن تنهن ڪري سون جا ذرڙا ناوا جي مٿئين حصي ۾ رهجي ويا باقي واري وڃي هيٺ پئي. اسان سون جا چمڪندڙ ذرڙا ڏسي ٽڙي پياسين. سڄي ٽيڪنڪ پاڻي هارڻ ۽ ڇاڇولڻ ۾ لڪل آهي. ٻيءَ صورت ۾ سون جا ذرا به واريءَ سان وهي سگهن ٿا، پر اها ٽيڪنڪ فقط ايتري به ناهي. سنڌوءَ جي سڀني ڪنارن تي هڪ جيترو سون ڪونهي. ڪٿي گهٽ آهي ته ڪٿي وڌ. سون ڪڍندڙ جن کي عام طور ڪيريگر چيو وڃي ٿو، تن لاءِ اهو اندازو هڻڻ به تجربي جو ڪم آهي ته اڄوڪي تاريخ ۾ ڪهڙي ڪنڌيءَ تي وڌيڪ سون ملندو.
ڪيريگر سون ڪڍڻ جو ڪم صبح کان سانجهيءَ تائين ڪن ٿا ۽ چئن چئن ڄڻن جي ٽولي ٺاهي ڪم ڪن ٿا، پر سڄي ڏينهن جي پورهئي کانپوءِ کين ٽي چار يا وڌ ۾ وڌ پنج رتيون سون ملندو آهي. رتي سون جي ماپ جو گهٽ ۾ گهٽ وزن آهي. اٺ رتيون جمع ٿينديون ته چوندا هڪ ماسو. جڏهن ٻارنهن ماسا ٿيندا ته هڪ تولو ٿيندو. درياهه مان نڪتل سون جي قيمت ڀرپاسي وارين سونار بازارين ۾ گهٽ ملي ٿي ڇو ته سون جون ذريون ميڙڻ مهل ڪيريگر پارو استعمال ڪندا آهن ۽ اهو ڳنڍو وڃي مارڪيٽ ۾ ڏيندا آهن. ان ڪري هر پورهيت کي سراسري طور وڃي هڪ رتي ملي ٿي. ڪيريگر اهو سون جمع ڪري ڪنهن ماڻهو هٿ هڪ ڀيري مارڪيٽ موڪلين ٿا ڇو ته روز جو ڀاڙو سڄي ڏينهن جي مزوري کڻي وڃي ٿو.
هن وقت سون ڪڍندڙ ماڻهو ايبٽ آباد، سوات جي ڪنڌين، نوشهري، هنڊ ۽ اٽڪ کان ڪالاباغ تائين مختلف هنڌن ٿي ملن ٿا. اڳي تربيلا کان مٿي به سون ڪڍيو ويندو هو پر تربيلا بند ٺهڻ کانپوءِ سون جا ذرا تربيلا ڍنڍ جي پيٽ ۾ جمع ٿيندا پيا وڃن پر وهڪرو نه هئڻ ڪري ڪڍي نٿا سگهن. جيڪڏهن ڪالاباغ بند ٺهيو ته پوءِ ڪالاباغ کان اٽڪ تائين سون نڪري نه سگهندو ۽ ڪيريگر يا ته وڃي ڪي ٻيا ڪنارا وسائيندا يا وري اهو ڌنڌو ئي ڇڏي ڏيندا. هن وقت به ڀرپاسي ۾ اهو ئي چيو وڃي ٿو ته جيڪي ماڻهو سُڃا ٿين ٿا، اهي وڃي درياهه مان سون ڪڍڻ جي ڪرت کي لڳن ٿا.
هي ڪيريگر ماڻهو پٺاڻ هئا پر ڪوهستاني، چترالي ۽ گلگت جا ماڻهو به هن ڌنڌي ۾ شامل آهن. جيتوڻيڪ انهن علائقن جا ماڻهو عام طورتي ڳوٺ ٻڌي رهڻ جا عادي آهن پر هيءُ ڌنڌو ئي اهڙو آهي جنهن ۾ زندگي رولاڪ قبيلن جهڙي اختيار ڪرڻي پوي ٿي. صحيح معنيٰ ۾ دربدر خاڪ بسر زندگي اٿن!
سون ڪڍڻ جي قديم ٽيڪنڪ ڏسڻ کانپوءِ اسان جي ذهن ۾ سوال اٿيو ته ”ڇا سون ڪڍڻ جو ڪم جديد سائنسي طريقن سان ممڪن ناهي؟“ اس�