سنڌو کيرٿر ماٿري تهذيب

سنڌو کيرٿر ماٿري تهذيب

سومهڻيءَ مهل سيوهڻ کان دادوءَ پنڌ وياسين، جتي سنڌ جو جهونو محقق تاج صحرائي رهي ٿو. اسان جي مرضي آهي ته ساڻس ڪچهري ڪجي. ڏسون ته هو پنهنجي زندگيءَ جو نچوڙ ڪهڙن لفظن ۾ بيان ڪري ٿو. اونڌائي رات ۾ ڌاڙيل راڪاسي قوتن وانگر سرگرم ۽ طاقتور ٿي ويندا آهن. انڊس هاءِ وي سندن من پسند شڪار گاهه آهي، رات کين راتاها هڻڻ ۾ مدد ڪري ٿي. جيپ اونڌائي رات جو پيٽ چيري اتر اولهه طرف دادو ڏانهن ڊوڙندي رهي ... ساهه مٺ ۾ رهيو پر خير ٿي ويو. اڄڪلهه ته ماڻهو ڏينهن ڏٺي جو ڌاڙيلن هتان شهرن مان کڄيو وڃن.
جڳت آباد جي هڪ پراڻي جاءِ آڏو جيپ بيٺي، درکڙڪايو ويو، صحرائي صاحب ٻاهر نڪتو. بت ڀريل ۽ اڇا وار، سندس ڀرون به اڇا ٿي ويا آهن. صحرائي صاحب وڏي پاٻوهه سان مليو ۽ مٿي ڪمري ۾ وٺي ويو. مُهين جي دڙي واري گهرن جي نقشي تي بيٺل هيءَ جاءِ اوڙي پاڙي جي جاين کان مختلف ناهي. ڏاڪڻ، اڱڻ مان مٿي ٿي وئي. مٿي ٻه ڪمرا هئا. ٻنهي ڪمرن ۾ ڪتاب، پراڻيون ٺڪريون ۽ پنڊ پهڻن سان ڀريل ٽوڪريون ۽ ٿيلهيون. صحرائي صاحب پنهنجي جمع پونجي ڏيکارڻ مهل ڏاڍو خوش ۽ مطمئن ٿي لڳو.
ڪچهري شروع ڪرڻ کان اڳ، ڪريم ميمڻ ۽ محمد علي قادريءَ پنهنجون ڪئمرائون تيار ڪيون. مون ۽ انور پيرزادي سوال تيار ڪيا ۽ ڪچهري شروع ٿي:
بدر ابڙو: صحرائي صاحب توهان جي سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ٿر، ڪاڇي، ڪوهستان، لاڙ ۽ ميداني علائقن ۾ قديم ماڳ ڏٺا آهن، توهان کي ان ڏس ۾ ڪهڙو مشاهدو ۽ ڪاميابيون حاصل ٿيون آهن؟
تاج صحرائي: ان سلسلي ۾ عرض آهي، جيڪو توهان جي ايڪسپيڊيشن سان به تعلق رکي ٿو: مون ان موضوع تي ڊاڪٽر لوئس فليم ۽ ڊاڪٽر مائيڪل جانسين سان به بحث ڪيو هو. آئون کين چوندو آهيان ته توهان جيڪو نيل نديءَ جي ماٿريءَ جي حوالي سان يا فرات ۽ دجله جي ماٿريءَ واري تهذيب وانگر سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب ٿا سڏيو ان ۾ ٿوري ترميم جي ضرورت آهي. سا اها ته سنڌو ماٿريءَ سان گڏ جيڪو کيرٿر جو علائقو آهي، سو ڏاڍو اهم آهي. کيرٿر جي اڀرندي پاسي توڙي الهندي پاسي، بلوچستان ۾ به اهڙائي قديم دڙا آهن، جهڙا اسان وٽ آمري، ڪوٽڏيجي يا موهن جو دڙو آهن، توهان انهيءَ کي کيرٿر_ سنڌو ماٿري تهذيب سڏيو ته وڌيڪ سٺو آهي. آئون چوندو آهيان ته، جيڪي به دڙا کيرٿر جبل جي اوڀر ۾ آهن، جيئن گاجي شاهه جو آهي، ٽنڊي رحيم جو آهي، علي مراد شاهاڻيءَ جو آهي، نئنگ، ڪائي، نڪو، ڊنب، ٻنڌڙي وغيره آهن يا جيڪي کيرٿر جي اولهه ۾ ديوانه، دريجي، نال، ڪلي آهن، نال جي تهذيب وارو ٺڪراٽو ته آمريءَ واري تهذيب جي ٺڪراٽي سان هڪ جهڙائي رکي ٿو، اها هڪجهڙائي نوانوي سيڪڙو آهي. مان ان کي پهاڙي يا جابلو تهذيب سڏيندو آهيان. اها تهذيب جبلن سان تعلق رکي ٿي. آمريءَ جو دڙو به جبل جي وٽ سان ٿو لڳي. ساڳي طرح ڪوٽڏيجي نيم جابلو ۽ نيم ميداني تهذيب آهي. موهن جي دڙي واري تهذيب يا هڙاپه تهذيب يا لهم چانهو، الهڏنو جوکيو وغيره جا دڙا ميداني تهذيبون هيون. ٻي ڳالهه اها به چوان ٿو ته، سنڌو ماٿريءَ کي ٺاهڻ وارو ئي هڪ ته کيرٿر جبل آهي يا ٻيو راجپوتانا يا ڪڇ وارو يا ٿر وارو ريگستان آهي، جنهن ۾ چولستان به شامل آهي. اهي جبل ۽ ٿر نه هجن ها ته ماٿري ئي نه ٺهي ٿا. ان تهذيب، کيرٿر ۽ ريگستان سبب ترتيب ورتي آهي. ان جو هڪ ٻيو مکيه جز منڇر ڍنڍ آهي. پهاڙن تان جيڪي ماڻهو لٿا، اهي منڇر تي آباد ٿيا، جڏهن وڌيڪ قوي ٿيا ۽ ارتقا جون منزلون طئه ڪيون تڏهن زراعت انهن جو مکيه پيشو ٿيو، ان کان پوءِ اهي منڇر ڇڏي درياهن تي آيا. درياهن تي اچڻ کان پوءِ درياهن جي ٻنهي ڪنارن تي پنهنجيون وسنديون ٺاهيائون.
توهان جيڪڏهن سنڌ جي سماجي اڀياسن جي تاريخ جو مطالعو ڪندا ته، توهان ڏسندا ته سنڌ جي ڪنهن به خطي ۾ ڪنهن فرد واحد جي نالي سان ڪا ديهه يا ڪڙيو (واهه) نظر نه ايندو. چوندا ته ”بابا هيءَ راهوجن جي ديهه آهن“... ”هيءُ سميجن جو ڪڙيو آهي“ اهو ان ڪري جو اسان وٽ گڏيل سماج هو. ان ۾ ڳوٺ توڙي شهر به اچي ٿي پيا. ڳوٺاڻي سماج، شهرن کي اسرڻ ۾ مدد ڏني، تنهن ڪري اهو ئي گڏيل سماج پئي هليو. سو جڏهن ماڻهو درياهه ڏانهن آيا ته انهن مان ڪن مڇي ۽ جانورن جي شڪار واري سماج کان پاڻ کي ڪٽي ڇڏيو. پوءِ انهن پوکيءَ تي گذارو ڪيو. پوءِ انهن جون ذاتيون تبديل ٿيون. انهن نين ذاتين جي سڃاڻپ ”و“ سان ٿئي ٿي. مثلاً راهو، سمون، ڳاهو، واگهو، گهلو، اوٺو، اوڍو غيره.
ساڳي طرح ٻيو وري ”جو“ سان سڃاپجن ٿيون مثلاً ناريجو، ڪوريجو، سميجو، جوڻيجو، پليجو، راهوجو وغيره، ڪي ذاتيون ”ل“ سان اچن ٿيون جيئن جهتيال، سيال، ڪلال، بلال وغيره ڪن جي پويان ”ر“ آئي جيئن سوڍر، سيهڙ، ڏچر، ٻٻر، ڪٽپر، ڇڇڙ، ساڳي طرح ”يو“ آيو جيئن جوکيو، تنيو، جيوڻيو، وغيره وري ڪن جي پويان ”ڻ“ اچي ٿو جهڙوڪ ٻانڀڻ، ميمڻ، بهڻ، لهڻ وغيره، هاڻي انهن جو ڌنڌو ٻيڙيون ڪاهڻ ۽ مڇي مارڻ نه رهيو. انهن صرف زراعت ڪئي.
مان پنهنجي ڳالهه کي وري توهان جي ”سنڌو واري سفر“ سان جوڙيان ٿو، جيڪڏهن توهان سنڌوءَ جي حوالي سان قديم ترين نقشا ڏسندا ته، انهن ۾ توهان کي اروڙ کان مٿي ٻه درياهه نظر ايندا. هڪ اهوئي سنڌو درياهه جيڪو اولهه ٻيٽ کان اچي ڪشمير کان ٿيندو سنڌ ۾ داخل ٿو ٿئي، ٻيو درياهه ”سرسوتي“، جنهن کي اولهه هاڪڙو به چئو، ريڻي به چئو، واهندو به چئو. اهو درياهه اچي اروڙ جي مٿان سنڌوءَ ۾ پوندو هو. هاڻي انهن کي ”گم ٿيل ندي“ (The Lost River)چيو وڃي ٿو. ان کان سواءِ درياهه جا ڪي وڏا قدرتي ڦاٽ هئا. هڪ ڦاٽ اتان اروڙ هيٺان ئي ٿي وهيو جنهن جو نالو ”ڪنڀ درياهه“ هو. انهيءَ جا نشان اوهان کي خيرپور ضلعي ۾ ڪوٽڏيجيءَ کان هيٺ ڳوٺ ”ڪنب“وٽ نظر ايندا. اتي ان ڦاٽ جو پاڻي به بيٺو آهي ۽ وهڪري جا نشان به آهن. اهو وهڪرو ٻن ڀاڱن ۾ ٿي هڪڙو موهن جي دڙي جي مٿان (اولهه ۾) وهي وري هيٺ اچي کيرٿر جي وٽ وٺي منڇر ۾ ٿي پيو. ٻيو ڦاٽ موري کان، دولتپور کان ويندي سڪرنڊ کان هيٺ تائين نيشنل هاءِ وي واري رستي وٽان وهندو هو. توهان کي انهيءَ پاسي واريءَ جون ڀٽون به نظر اينديون، سر ۽ ڪانهه به نظر ايندا، اهو درياهه جو پيٽ آهي.
ٻئي درياهه کي سنڌ درياهه ڪري سڏيو اٿن. اهو ڪنڌڪوٽ کان وهندو هو. جنهن کي تاريخ ۾ سنڌ ڍورو ڪري لکيو ويو آهي. اهو شڪارپور جي مٿان بيگاريءَ طرف وهي، وارهه کان ٿيندو کيرٿر جي واٽ وٺي منڇر ۾ پوندو هو. ان کان سواءِ منڇر ۽ سنڌو درياهه جو ڳنڍيندڙ ”اڙل درياهه“ هو، جيڪو اڃا تائين آهي، پر هاڻي جيئن ته سنڌو درياهه اولهه ڏانهن سرندو ٿو اچي، ان ڪري اڙل جو پيٽ هاڻي ميساربو ٿو وڃي. آمريءَ ج�