سنڌو کيرٿر ماٿري تهذيب

� کوٽائيءَ مان انهيءَ اڙل واهه جي وهڪري جا نشان ملن ٿا، جيڪو ڪنهن سمي سن شهر جي مٿان درياهه ۾ ڇوڙ ڪندو هو.
سڪندر اعظم جڏهن سنڌ ۾ آيو هو تڏهن سنڌو درياهه سيوهڻ کان 50 ميل اوڀر ۾ وهندو هو. سڪندر اعظم 25_340 ق_م ڌاري سنڌ ۾ آيو هو. محمد بن قاسم جي ڏينهن ۾ سنڌو درياهه، سيوهڻ کان 14_ ميل اوڀر ۾ وهندو هو. سيوهڻ واري قلعي جي ڀر ۾ جيڪا کاهي آهي اها اڙل درياهه جي هڪ اهڙي واهه جي پاڻي سان ڀرندا هئا جنهن کي داديجي واهه چوندا هئا. سيوهڻ جي قلعي کي جڏهن محمد بن قاسم فتح ڪيو هو، تڏهن ان جي چوڌاري پاڻي هو. صرف ڏاکڻيون پاسو خشڪيءَ وارو هو جتان هن کي قلعي تائين رسائي ملي هئي. اهڙي طرح هتي ڪن عربن جون پراڻيون قبرون به هيون جيڪي پهاڙن نئين جي زد ۾ اچي تباهه ٿي ويون آهن.
ٻيو درياهه رني ڪوٽ واري نئه موهن جي سامهون وهندو هو. ان درياهه جو نالو ”مانجهل“ هو جنهن تان مانجهند شهر تي نالو پيو. انهيءَ مانجهل درياهه تي ”بهمڻ آباد“ شهر ٻڌل هو. اهو درياهه ٻن فاڪن ۾ وهي وڃي بهمڻ ٻيٽ ٺاهي سنڌوءَ ۾ پوندو آهي.
موهن جو دڙو به سنڌو درياهه جي ڦاٽ تي هو، جيڪو موهن جي دڙي کان اوڀرـ اتر ۽ اولهه ڏانهن وهندو هو. هونئن به سنڌو جهڙو طاقتور درياهه جي ڪپ تي ايڏو وڏو شهر اڏڻ ممڪن نه هو. اصل ۾ اهو ڦاٽ هو. ڪو به شهر سنڌو درياهه جي ڪپ تي سلامت نه رهيو آهي.
بدر ابڙو: سنڌوءَ جي حوالي سان ٻه سوال ڳنڍي توهان کان پڇندس ته جڏهن اسان اٽڪ ويجهو ڪابل نديءَ تي پهتاسين ته اسان کي ٻڌايو ويو ته ان نديءَ جو نالو ”سين“ آهي. ان جي ڀر ۾ سنڌوءَ جي وهڪري کي ”اباسين“ ٿي چيائون. يعني ”سين“ معنيٰ ”وهڪرو“ ۽ ”اباسين“ معنيٰ ”وڏو وهڪرو“. ان ئي لفظ ”سين“ بابت چيو وڃي ٿو ته اڳتي هلي ”سنڌو” بڻيو. سو هتي لفظ ”سين“ بنيادي لفظ ٿئي ٿو. ٻيو لفظ آهي ”اڙل“ سو ويت يونين ۾ پڻ ”اڙل“ نالي هڪ ڍنڍ آهي، ان کان سواءِ ”منڇر“ (ڍنڍ) جو نالو آهي جيڪو ”مانسر“ يا ”مانسرور“ ڍنڍ سان ملندڙ آهي. ائين ٿو لڳي اهي سڀ لفظ اُتر کان آريا پاڻ سان کڻي آيا. ڪن محققن جو خيال آهي ته سنڌ تي اُرين کان به اڳ اهو نالو هو ته وري ڪن ميسوپوٽيما جي اثر جي ڳالهه ڪئي. ڪن وري اڃا به مختلف رايا ڏنا. توهان جي خيال ۾ سنڌ جو نالو ڪيئن پيو ۽ سنڌ جا اصل ماڻهو ڪير هئا؟
تاج صحرائي: چين جو مفڪر لنگ ينگ تانگ چوي ٿو ته، ”جيڪڏهن انسان جي آواره گردي جنهن کي توهان لڏپلاڻ چئو، نه هجي ها ته هڪ ته انسان مري وڃي ها ٻيو ته تهذيبون هڪ جاءِ کان ٻي جاءِ تائين نه پکڙجن ها“. لڏپلاڻ جو سلسلو ڪڏهن کان ٿيو (۽ ختم ته ٿيو ناهي) ان بابت جيڪڏهن آئون تخمينو لڳايان ته، اهو گهٽ ۾ گهٽ پراڻي پٿر وارو زمانو يعني پيليو لٿڪ زمانو آهي. جيڪو 15 يا 20 هزار سال اڳ جو هو. انهن کان پوءِ نيو ليٿڪ دور آيو. سو، اها لڏپلاڻ تنهن وقت کان به اڳ کان پئي ٿي آهي. وري جڏهن سنڌ جي جاگرافيءَ جو اڀياس ٿو ڪجي ته، تڏهن جا سنڌ ۾ جيڪي غارون ملن ٿيون انهن مان ڪن بابت يقين سان چئي سگهجي ٿو ته اهي انسانن جي رهڻ لاءِ هيون، جنهن دور کي توهان (Cavemen) دور چئي سگهو ٿا. اهڙا غار اسان کي ڪائي ۽ لڪيءَ ۾، گنجي ٽڪر، مڪلي وغيره ۾ به مليون آهن يا اروڙ وٽ به ٿي سگهن ٿيون. لڪيءَ ۽ ڪائي بابت ته مون کي پڪ آهي ته اهي غار انسان جي قبضي ۽ رهائش هيٺ رهيا آهن. غارن وارو دور پيليولٿڪ کان اڳ وارو دور آهي، يعني 12_ هزار سال قبل مسيح. توهان کي سنڌ جي سرزمين تي ايتري عرصي کان آثار ملن ٿا. تنهن ڪري اسان ٿلهي ليکي ائين چونداسين ته اهي ماڻهو جن سنڌو تهذيب کي ڄڻيو، پاليو وڏو ڪيو اهي سنڌي هئا. اوهان انهن کي جاگرافي يا تاريخ جي لحاظ کان جيڪي نالا ڏيئي سگهو ٿا ڀلي ڏيو، ڪولهي، ڀيل، سنٿال، ميگ، مهاڻا مان ته ايتري قدر به چوندس ته ماڇي چئون. وري جيڪڏهن سماجي نڪته نگاهه کان وٺو ته توهان انهن کي هاري ناري چئو، ڪاريگر چئو، مهاڻا مڇي مارڻ وارا چئو، ملاح چئو، پر مان يقين سان چوندس ته اهي سنڌ جا قديم باشندا هئا. اهي جيئن جيئن قوي ٿيندا ويا تيئن پاڻ سنڌو درياهه مٿان چڙهندا ويا، اهي ماڻهو توهان کي ڪشمير تائين ملندا، جنهن جو مان اهو ثبوت ڏيندس ته سنڌي زبان جو هڪڙو لهجو يا هڪڙي شاخ هندڪو ڪشمير ۾ ڳالهائي وڃي ٿي. اُتي ”کڙڪي“ لفظ استعمال نه ڪندا آهن پر سنڌيءَ وانگر ”دري“ چوندا آهن. آئون مريءَ ۾ هئس بس ڪنڊيڪٽر آواز پيو ڏئي، ”هلو هلو ... ترسو ترسو“ مان حيران ٿيس ته هنن ٻڌايو ته اها هندڪو آهي.
آرين سپت سنڌو ڪري لکيو آهي ته اهو سين اباسين، سنڌ، سنڌ وارا لفظ آئون سمجهان ٿو ته اهي اصلي سنڌي زبان جا لفظ ٿي سگهن ٿا، پوءِ اهي لفظ سنسڪرت وارن به ورتا هجن ڇاڪاڻ ته ويد سنڌوءَ جي ڪناري لکيا وڃن ٿا. 1500 ۽ 1200 قبل مسيح واري دور ۾ آرين لازمي طور تي ان زبان جا لفظ ورتا هوندا، جيڪي مقامي زبان ۾ مروج هئا، جيئن ريتون رسمون، مذهبي عقيدا به ورتا اٿن. جيئن ”شو ديوتا“ پهاڙن جو ديوتا ۽ پاڪستان جو ديوتا آهي جنهن کي آرين ٽمورتي ۾ شامل ڪيو.
توهان ”اڙل“ جي ڳالهه ڪئي، ان بابت مون به پڙهيو آهي. اها ڍنڍ ڪاڪيز (جبل) جي اتر ۾ آهي، جيڪو آرين جو اصل وطن چيو وڃي ٿو، هاڻي ان ڳالهه تي ”تڪرار“ شروع ٿيو آهي ته اها نقل مڪاني ڪاڪيز جي مٿان کان ٿي آهي. پر جيڪڏهن اسان پنهنجي ملڪ جي تاريخ ۽ جاگرافيءَ ۾ ٿا ڏسون ته، چين جو ريشم به سنڌ وٽان ڏيساورن ڏانهن ويو آهي يعني اهو واپاري سلسلو / رستو ۽ لاڳاپو چين کان ڀنڀور (باريريڪم) تائين ڪن ايامن کان وٺي رهيو آهي ۽ سامونڊي آڳبوٽن جي ايجاد کانپوءِ آهستي آهستي ٿي ختم ٿي ويو آهي. ٻڌ ڌرم جا چيني سياح به ان قديم رستي يعني ”ريشم واٽ“ کان سنڌ ۾ آيا ۽ پوءِ ڀارت ورش گهمي ساڳئي رستي کان چين واپس ويا.
انور پيرزادو: توهان جي ان ڳالهه جي تائيد ڪندي عرض ڪيان ٿو ته انڊس ايڪسپيڊيشن دوران مون ۽ بدر کوجنا وارو پهلو هٿ ۾ کنيو آهي، توهان جي ڳالهه جي حق ۾ اسان کي ڪيئي شاهديون مليون آهن. هونئن عام طور تي چيو ويندو آهي ته تهذيب، اتر کان ڏکڻ ڏانهن وڌي آهي، پر اسان کي اٽڪ کان وٺي هيستائين بالڪل هڪڙي زبان نظر آئي آهي، بي شمار هندڪو جا لفظ آهن جيڪي بالڪل سنڌڪو جا لڳن ٿا، جيڪي اسان رڪارڊ به ڪيا آهن.
تاج صحرائي: مون عرض ٿي ڪيو ته جيئن ئي اهي ماڻهو قوي ٿيندا ۽ درياهه تي چڙهندا ويا تيئن پکڙبا ويا آهن. مون ابن حشام جي ”سيرت النبي“ جيڪو هڪ مستند ڪتاب آهي ۾ پڙهيو هو ته، ان وقت هڪڙي يمني سردار کان روم جو قيصر پڇي ٿو ته، ”توهان جي ملڪ تي حملو ڪندڙ حبشي آهن يا سنڌي؟“ ته کيس جواب ڏنو ٿو وڃي ته ”سنڌي ته واپاري ماڻهو آهن حبشين اچي اسا