سنڌي ماڻھوءَ جي وجود جو ٻه لک سال پراڻو آثار -سائٽ ميل پٿر 101

سائٽ ميل پٿر 101

سنڌي ماڻھوءَ جي وجود جو ٻه لک سال پراڻو آثار



ھن ماڳ جي قدامت جو اندازو ان ڳالھه مان ھڻي سگھجي ٿو ته سنڌو تھذيب جنھن کي اسان موھن جي دڙي وارو دور چئون ٿا، فقط ساڍا چار ھزار سال پراڻو آھي. پر سائٽ 101 اڄ کان ٻه لک سال پراڻي آھي. ٻه لک سال اڳ جي معنى اھا آھي ته انسان پنھنجي ارتقائي ڏاڪي جي ٻاراڻي منزل تي مس پير رکيو ھو.

سائٽ 101 تي اھو نالو ان ڪري پيو جو اھو ماڳ حيدرآباد، ٺٽو، ڪراچي روڊ تي ٺيڪ ان ھنڌ تي آھي جتي ڪنھن زماني ۾ ”ڪراچي 101 ميل“ جو پٿر لڳل ھو. ھاڻي اُن ھنڌ تي ”ڪراچي 163 ڪلوميٽر“ جو پٿر کُتل آھي. مائينز ڊپارٽمينٽ ۾ ھن ماڳ کي ”اونگر“ سڏيو وڃي ٿو ڇاڪاڻ ته اونگر ڳوٺ ۽ ٿاڻو اتان فقط ھڪ ڪلو ميٽر جي پنڌ تي آھن.

ڊاڪٽر بريجت آلچن Dr. Bridget Allchin جي ھڪ رپورٽ موجب ھن ماڳ تان لڀجندڙ پٿر جي اوازارن جو تعلق پٿر جي سڀ کان قديم دور کان وٺي پٿر جي آخري دور (لڳ ڀڳ آمري ثقافت واري زماني) تائين آھي. اھو ماڳ پٿر جا اوزار ٺاھڻ جو اھڙو ڪارخانو ھو جيڪو لڳ ڀڳ ٻه لک سال ھلندو رھيو. قديم آثارن جي ماھرن ھتان جيڪي اوزار لڌا آھن انھن کي پٿر جي قديم زماني جي ٽنھي دورن يعني ھيٺئين (Lower) ، وچئين (Middle) ۽ مٿئين (Upper) پيليوليٿڪ Paleolithic ، پٿر جي وچيئن دور (Mesolithic) ۽ سنڌو تھذيب کان اڳ Neolithic دؤرن ۾ ورھايو ويو آھي. نه فقط اھي اوزار جھجھي تعداد ۾ آھن پر اھو سڄي پاڪستان ۾ پنھنجي نوعيت جو اڪيلو ماڳ آھي جتي ھڙني دؤرن سان تعلق رکندڙ پٿري اوزار ملن ٿا. قدامت جي لحاظ کان ساڳي عمر جو ٻيو ماڳ فقط ’نواب پنجابي‘ آھي جيڪو ڪوٽڏجيءَ جي ڀر پاسي ۾ آھي. ڊاڪٽرآلچن جي اھا رپورٽ نومبر 1976 ۾ جاگرافيڪل جرنل واليوم 142، ڀاڱو – 3 ۾ ڇپي ھئي. ھن اھا تحقيق ڪيمبرج يونيورسٽيءَ جي پاران 76– 1975 ۾ ڪئي ھئي. سندس تحقيق جو موضوع ”سنڌ جي ميدانن ۾ پٿر جي قديم دؤر وارا ماڳ ۽ انھن جا جاگرافيائي لاڳاپا“ ھو.

ھيءُ ماڳ پاڪستان آرڪيالجي کاتي جي ھڪ عملدار پروفيسر آلچن کان ڏھه سال اڳ ڳولي لڌو ھو. ماڳ سنڌو درياھه جي ھاڻوڪي وھڪري کان گھڻو پري ناھي. اونگرن جي پٺيان ئي سنڌوءَ جون ڇوليون ۽ ليٽ وارا ساوا ميدان نظر اچن ٿا. ماڳ – ميل 101 ھڪ ننڍي ٽڪريءَ تي آھي جنھنجي شڪل اڌ گول آھي. ٽڪريءَ جو مٿاڇرو سڌو ۽ ڳارِي پٿرن (چقمقي پٿرن) سان ڀريل آھي، ان ٽڪريءَ جي پکيڙ لڳ ڀڳ ٻه چورس ميل آھي. پر چقمقي پٿرن جو سلسلو جھمپير تائين ھليو وڃي ٿو. ھيل تائين ڪنھن محقق اونگرن کان جھمپير تائين پنڌ نه ڪيو آھي پر مقامي ماڻھن جو چوڻ آھي ته گھڙيل ۽ ڇليل پٿرن جو اھو سلسلو اوستائين وڃي ٿو.

سنڌ جي قديم آثارن ۾ سڀ کان قديم آثار جنھن کي بنا ڪنھن شڪ شبھي جي سنڌي ماڻھن جي وجود جو سڀ کان اوائلي ثبوت چئي سگھجي ٿو، سرڪار جي اجازت سان تمام تيزيءَ سان ختم ٿيندو پيو وڃي. انھن آثارن جو نالو آھي. ان ماڳ تي منرل ڊولپمينٽ کاتي جي اجازت سان ڪيئي اسٽون ڪرشر لڳل رهيو جيڪو رات ڏينھن قديم آثارن کي اسٽون ڪرشر ۾ ڀڃندو ڀوريندو رھيو.

قديم آثار اسٽون ڪرشر ۾ ڀڄندا ڀرندا رھيا، اھا خبر پاڪستان آرڪيالاجي ڊپارٽمينٽ، منرل ڊولپمينٽ، ڊپارٽمينٽ ۽ ٺٽي جي انتظاميه کي چڱي طرح هئي پر انھن مان ڪوبه کاتو اڳتي وڌي ڪم کي روڪڻ لاءِ تيار نه ٿيو، جيتوڻيڪ ٽنھي محڪمن وٽ اھڙا اختيار هئا جن تي عمل ڪري اک ڇنڀ ۾ اسٽون ڪرشر بند ڪري ٿي سگهيا.

اسٽون ڪرشنگ جي اجازت مقامي ٺيڪيدارن کي ملندي رهي پر ھتي انگريزن جي زماني کان پٿر کڻڻ جو ڪم ھلندڙ ھو، جڏھن سنڌ جي ريل جون پٽڙيون وڇايون پئي ويون تڏھن کان يعني لڳ ڀڳ 1925 کان وٺي ھتان پٿر کنيو ويو.

سڄي سنڌ ۾ فقط اروڙ وارين ٽڪرين ۽ اونگر وٽان ئي سُٺي ڪوائلٽي جو چُن پٿر (Lime Stone) ملي ٿو جنھن ڪري انھن ٽڪرين وڌيڪ نقصان سٺو آھي. منرل ڊولپمينٽ کاتي موجب انھن ماڳن تان ملندڙ چُن پٿر سختي ۾ سڀ کان سٺو ۽ بائنڊنگ صلاحيت رکي ٿو.

ڪجه ٺيڪيدارن کي چُن پٿر کڻڻ جو ٺيڪو مليل هو پر ٽڪريءَ تي چن پٿر ۽ چقمقي پٿر ھڪٻئي سان ايئن مليل آھي جو انھن کي ھڪ ٻئي کان الڳ ڪري نه ٿو سگھجي. اھو لازمي آھي ته جڏھن چُن پٿر ڪڍيو وڃي تڏھن چقمقي پٿرن کي به نقصان پھچي. مزدور بيلچن ۽ ٽيڪم جي مدد سان پٿر ڪڍي ٽرڪ ۾ ڀريندا رهيا ۽ ٽرڪ ٽڪريءَ جي ھڪ ڇيڙي کان ٻئي ڇيڙي تائين ھلي اسٽون ڪرشر ۾ پٿر وجھندا رهيا. اسٽون ڪرشر پٿر ڀڃندو ٽڪريءَ تان ھيٺ لاھي روڊ ويجھو ٻين ٽرڪن ۾ ڀري اڳتي اماڻيندو رهيو. اھو پٿر بعد ۾ روڊن ۽ ٻين اڏاوتي ڪمن ۾ ڪم ايندو رهيو.

ٽڪريءَ تان فقط چُن پٿر ئي نه کنيو ويو، چقمقي پٿر (flint) کڻڻ جو ٻيو ٺيڪو ٻيا ٺيڪيدار کڻندا رهيا جيڪي ان جون سرون ۽ گولا ٺاھي ايڪسپورٽ ڪندا هئا. اھو سلسلو به ڪيئي سال هلندو رهيو (شايد اڃا به هلندڙ هجي). چقمقي پٿر جا گولا ڪوٽڙيءَ ۾ قائم انور زيب وائٽ سيمينٽ فيڪٽريءَ وارا به استعمال ڪندا هئا. فلنٽ لوھه کان به سخت آھي. نه رڳو سخت پر ان ۾ گرمي سھڻ جي سگھه به لوھه کان گھڻي آھي. ان ڪري لوھه به فلنٽ ۾ ڳاريو وڃي ٿو. فلنٽ جي ٻي خوبي اھا آھي ته جيڪڏھن سيمينٽ فيڪٽريءَ ۾ لوھه جا گولا استعمال ڪجن ٿا ته اڇي سيمنٽ ۾ رنگ شامل ٿي وڃي ٿو پر فلنٽ جي استعمال سان رنگ شامل نٿو ٿئي. اهي ڳالهيون مون کي سائٽ 101 تي ويٺل هڪ ٺيڪيدار ٻڌايون.

آرڪيالاجي کاتي کي سائٽ101 جي تباھيءَ جي چڱيءَ طرح سُڌ آھي. جڏھن پروفيسر آلچن پنھنجي رپورٽ ڏني ھئي تڏھن 1976) کانپوءِ ( اداري پنھنجي عملدارن کي رپورٽ ڏيڻ لاءِ چيو ھو. جيتوڻيڪ پروفيسر جي رپورٽ کان پوءِ ان جي قطعي ضرورت نه ھئي. نئين رپورٽ جي تياريءَ ۾ دير لڳي وئي تيسين آرڪيالاجي جا عملدار ٿڌا ٿي ويا.

ان کان پوءِ 1991 جي مھڙ ۾ آرڪيالاجي کاتي جي ھڪ عملدر پنھنجي ھيڊڪوارٽر کي ھلندڙ تباھيءَ بابت رپورٽ ڏني. آرڪيالاجيءَ جا عملدار ھاڻي دعوا ڪن ٿا ته ھنن ٺٽي ضلعي جي ڊپٽي ڪشنر کي ليٽر موڪليو ھو پر ضلعي انتظاميه قدم نه کنيو. بھرحال، آرڪيالاجي کاتو ھن مھل تائين ليٽر ڏيکاري نه سگھيو آھي.

آرڪيالاجي کاتي جو ھڪ پنھنجو قاعدو قانون آھي؛ ھڪ اينٽيڪُئٽي ايڪٽ ) (Antiquity Act آھي جنھن کي 1975 ڌاري نئين سر تشڪيل ڏنو ويو. ان قانون ھيٺ سڄي ملڪ جي قديم آثارن کي تحفظ ڏنو ويو هو، جنھن سبب ڪو به شخص ڪنھن قديم ماڳ ۽ شئِ کي نه نقصان ڏيئي سگھي ٿو ۽ نه چورائي يا سمگل ڪري سگھي ٿو. ساڳي طرح اينٽيڪُئٽي ايڪٽ ھيٺ ڏنڊ ۽ قيد جون سزائون به ڏيئي سگھجن ٿيون.

آرڪيالاجي کاتي لاءِ اھو ضروري آھي ته ھو ”اينٽيڪُئٽي“ جي وصف موجب قديم شين کي چٽو پِٽو ڊڪليئر به ڪري. جھڙي طرح موهن جي دڙي، ڀنڀور، رني ڪوٽ، حيدرآباد جي قلعي وغيره کي واضح ڪيو آھي. پر اھا حيرت جي ڳالھه آھي ته آرڪيالاجي کاتي پاران اينٽيڪئٽي ايڪٽ ھيٺ تحفظ ۾ ورتل 124 ماڳن ۾ سائٽ 101 جو ڪٿي به ذڪر نه هو.