سنڌي ٻوليءَ جو بااختيار ادارو جنگي بنيادن تي ڪم جي ضرورت

2 سيپٽمبر 1995ع
سنڌي ٻوليءَ جو بااختيار ادارو
جنگي بنيادن تي ڪم جي ضرورت

جڏهن ملڪ ۾ بدامني عروج ۽ پستيءَ جون حدون بي معنيٰ ڪري ڇڏي، تڏهن بظاهر ٻيا موضوع غير اهم ٿي ويا آهن، پر بدامني رڳو اها ناهي جيڪا ايم ڪيو ايم ڪري رهي آهي. بدامني ۽ بد نظمي خود اسان جي پنهنجي وجود ۾ داخل ٿي وئي آهي، جيڪا ڪجهه فردن کي نه سڄي قوم کي قتل ڪري رهي آهي. ان ڪري ضرورت آهي ته خود پنهنجي خلاف آپريشن ڪجي، پنهنجي ڪنهن به غلطي کي معاف نه ڪجي ۽ نه وري پنهنجن ادارن کي صرف ان بنياد تي بدنظميءَ جي گپ ۾ ڦاٿل رهڻ ڏجي ته اهي بظاهر ڏاڍا مقدس آهن، جڏهن اهي ادارا بد نظمي ۽ سستيءَ جو شڪار ٿين ٿا، تڏهن اهي ايڏو ئي هاڃو ڪن ٿا جيڏو ڪو دهشتگرد ڪري سگهي ٿو. دهشتگرد ته هڪ وقت ۾ ٻه چار ماڻهو يرغمال يا قتل ڪري ٿو، پر جڏهن ڪو قومي ادارو ناڪام رهي ٿو ته اهو سڄي قوم جو مستقبل قتل ڪري ٿو.
سنڌي ٻولي جو بااختيار ادارو جنهن کي بي اختيار ادارو چئجي ته بهتر، پنجن سالن جي سرگرميءَ ۾ ٻيو ته ٺهيو خود پنهنجو وجود به مڃائي نه سگهيو آهي. ان اداري کي خود پنهنجيون ئي ذميواريون معلوم نه رهيون آهن. ڪنهن فرد جي قابليت يا اهليت جو ذڪر ڪرڻ بدران خود اداري جي مجموعي ڪارڪردگيءَ کي سامهون رکي جائزو وٺڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته هي ادارو گذريل پنجن سالن ۾ 30 ڪتاب ڇپائي چڪو آهي، پر انهن ۾ اڪثريت ڪتابڙن جي آهي، جن کي تحقيق ۾ يا عملي زندگيءَ ۾ ڪا به اهميت نه آهي. سڄي ڳالهه اها آهي ته اداري پاران ڇپايل 95 سيڪڙو اشاعتون اهڙيون آهن جن جو سنڌي ٻوليءَ جي ترقيءَ سان ڪو به تعلق نه آهي. ڀلي ته ادارو انهن اشاعتن کي ”ضروري“ سڏڻ لاءِ دليل ڏئي، حقيقت اها ئي آهي ته فضول اشاعتن تي پئسو ۽ وقت وڃايو ويو آهي.
سنڌي ٻوليءَ جي قومي اداري تي تنقيد ان ڪري ڪو نه ٿي رهي آهي جو سنڌ جي ماڻهن کي الف يا ب سان ڪا عداوت آهي، پر تنقيد جو سبب اهو آهي ته سنڌ جا ماڻهو ان داري کي واقعي بااختيار ۽ فعال ادارو ڏسڻ گهرن ٿا. هن اداري جو بنياد 5 سال اڳ پيو هو، جنهن کي اڳوڻي وڏي وزير ڄام صادق عليءَ بنيادي رقم طور ٻه ڪروڙ رپيا ڏنا هئا ته جيئن اها رقم بينڪ ۾ رکي وڃي ۽ ان مان ملندڙ نفعي سان ادارو مستقل بنيادن تي ڪم ڪندو رهي. اهي پئسا اڃا تائين بينڪ ۾ پيا آهن ۽ هر سال 15 لک رپين جي گرانٽ جدا ملي رهي آهي. ڄام صادق عليءَ جي دور ۾ اٿارٽيءَ کي سائنس بيورو قائم ڪرڻ جي اجازت ملي هئي، جنهن لاءِ 16 ملازم تجويز ڪيا ويا هئا، جن ۾ هڪ ڊائريڪٽر، ٻه اسسٽنٽ ڊائريڪٽر ۽ چار ريسرچ آفيسر به شامل هئا، پر هي بااختيار ادارو خير سان اڄ ڏينهن تائين ان مقصد لاءِ ريڪيوزيشن به نه موڪلي سگهيو آهي. ان جو نتيجو اهو نڪتو ته سنڌي ماڻهو ان سائنسي ادب کان به محروم ٿي ويا، جنهن جو بندوبست ڪيو پئي ويو.
جڏهن تنقيد ڪجي ته ادارا ان کي برداشت نٿا ڪن، جڏهن نتيجا گهريا وڃن ٿا ته مجبورين جا داستان ٻڌايا وڃن ٿا. صرف هڪ ڊڪشنريءَ جو مثال وٺجي جنهن جو ذڪر ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ صاحب ڪجهه ڏينهن اڳ ٽي ويءَ تان هڪ انٽرويو ۾ به ڪيو هو. اداري اها ڊڪشنري مرتب ڪرائڻ لاءِ هڪ محقق کان کسي ٻئي محقق کي ڏيڻ ۽ ٻئي کان کسي ٽئين محقق کي ڏيڻ ۾ هڪ زمانو لڳائي ڇڏيو آهي. ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي لهجي ۾ به شڪايت هئي. ان ڊڪشنريءَ جي تياري لاءِ پئسا به منظور ٿيل آهن. هر اهو ماڻهو ڊڪشنري تيار ڪرڻ جي اهل هو، جنهن کي اهو ڪم سونپيو ويو هو، پر ٻڌج پيو ته اهو ڪم هاڻي اڃا به ڪن ٻين صاحبن کي ڏنو ويو آهي يا ڏنو پيو وڃي. سوال اهو ناهي ته هو ڪم الف ڪري يا ب، پر سوال اهو آهي ته اهو ڪم اڃا تائين مڪمل ڇو نه ٿيو آهي؟ جواب کڻي ڪهڙو به ڏنو وڃي حقيقي جواب اهو آهي ته انتظاميا يا ته پاڻ ناڪام وئي آهي يا وري ان کي ڪامياب ٿيڻ نٿو ڏنو وڃي. اداري جي ناڪاميءَ سبب سنڌي ماڻهو مجبور آهن ته اهي اڄ تائين اها ڊڪشنري استعمال ڪن جيڪا اڌ صدي اڳ اي ٽي شاهاڻي تيار ڪئي هئي.
سنڌي ٻولي جي هن بااختيار اداري کي ”مقتدره قومي زبان“ جي ڪارڪردگي کي آئيني طور ڏياري سگهجي ٿي.جيڪو ضياءُ الحق جي دور ۾ قائم ٿيو. ان ۾ شڪ ناهي ته سرڪاري اداري جي چال هر حالت ۾ ڪامورڪي هوندي آهي پوءِ کڻي اهي ڪيڏا به علمي ۽ ادبي ڇو نه هجن! مقتدره قومي زبان وارن پنجن سالن ۾ سراسر طور 100 ڪتاب ڇپيا آهن. لغت ۽ اصطلاحن جي ڏس ۾ ان اداري 7 ڪتاب ڇپايا آهن جن ۾ آفيسن ۾ استعمال ٿيندڙ ترڪيبون ۽ محاورا وغيره آهن. قديم دفتري دستاويزن تي ٻه ڪتاب ۽ آفيسن جي لکپڙهه تي 11 ڪتاب آهن، جيڪي تار، ٽيليگرام رسمي ۽ غير رسمي تحريرن ۽ ڪيفيتن بابت آهي، تربيتي معاملن تي 13 ڪتاب آهن جن ۾ اردو شارٽ هينڊ ۽ ٽائپ رائٽنگ سيکاريندڙ ڪتاب به آهن. عدالتي ٻوليءَ بابت ڊڪشنرين تي ٻڌل جدا ڪتاب آهن. قانونن جا 12 اهم ڪتاب آهن. ٽيڪنيڪي، لساني رابطن، ٻه لساني لغتن جا سلسلا، تعليم، نفسيات، سياست، فوجي معاملن، جاگرافي، ويمي، ڪميونيڪيشن، فزڪس، ڪيمسٽري، حياتيات وغيره تي به بيشمار ڪتاب ڇاپيا ويا آهن. مقتدره قومي زبان تازو قومي انگريزي اردو لغت پڌري ڪئي آهي، جنهن بابت دعويٰ اهي ته اها ايڪيهين صديءَ جي گهرجن موجب آهي ۽ ان مان هر ان لفظ جي معنيٰ ڳولي سگهجي ٿي جيڪو جديد دنيا ۾ داخل ٿيو آهي. ادارو هڪ وک اڃا به اڳتي وڌيو آهي ۽ هاڻي هڪ ضخيم ٿيسارس پيش ڪئي اٿائين.
سنڌي ٻوليءَ جو بااختيار ادارو ته اڃا تائين مڪمل سنڌي گرامي به پيش ڪري نه سگهيو آهي. هن وقت سنڌي ٻوليءَ جو پڻ بنياد ڳولڻ بيشڪ ضروري آهي، پر وڌيڪ ضرورت ان ڳالهه جي اهي ته سنڌيءَ کي وڌيڪ فنڪشنل ۽ مروج ڪجي. ان کي ڪميونيڪيشن جي نت نون ذريعن تي آڻجي. اليڪٽرانڪ ٽائپ رائٽر تي آڻجي، عام زندگيءَ ۾ ڪمپيوٽر تي وڌ ۾ وڌ سنڌي سافٽ ويئر استعمال ڪجي. ڇاڪاڻ ته اهو طئه ٿي چڪو آهي ته ايڪيهين صديءَ ۾ ڪمپيوٽر جي مدد کانسواءِ هڪ وک به اڳتي هلي نه سگهبو.
سنڌي ٻوليءَ کي وڏيون ڊڪشنريون مڪمل انسائيڪلو پيڊيائون (انسائيڪلو پيڊيا برٽينيڪا جي طرز تي) ٽيڪنالاجي، جديد علمن جا ترجمان سنڌيءَ مان ٻين ٻولين ۾ ۽ ٻين ٻولين مان سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪندڙ ڪمپيوٽر ٽرانسليشن پروگرام گهرجن. مختصر انسائيڪلو پيڊيا مان ڪم نه هلندو. ترقيءَ ۾ شارٽ ڪٽ ڪو نه هوندا آهن. مسلسل عمل ۽ سيڙپ ضروري هوندي آهي.
اهي محض خيالي رٿون ڪو نه اهن. اهي ڪم ڪرڻ وارا ذهن سنڌ ۾ موجود آهن. اعتبار نه اچي ته اهي ڪم ڪرائڻ لاءِ اخبارن ۾ اشتهار ڏيئي ڏسو. توهان حيران ٿي ويندؤ. نوان ۽ تازا ذهن ڪم ڪرڻ لاءِ ميدان ۾ موجود آهن. کين ڪم ڏبو ۽ کانئن ڪم ڇڪي وٺو. توهان کي مايوسي ڪو نه ٿيندي. نون ۽ پراڻن محققن کي گڏي سنڌي ٻوليءَ کي جديد تقاضائن موجب بڻايو. تجربو توانائي ۽ تخليقي صلاحيتون گڏجي پون ته سڀ ڪم جلد ۽ بهتر ٿي سگهن ٿا. پر اهو تڏهن ئي ممڪن آهي جڏهن ان اداري کي ڪامورڪي طرز زندگيءَ مان ٻاهر ڪڍي علمي روح سان هلائجي ۽ اداري کي پنجن س�