سنڌي ٻوليءَ جي سرڪاري حيثيت ۽ مهڻا

21مارچ 1996ع
سنڌي ٻوليءَ جي سرڪاري حيثيت ۽ مهڻا

خبر ته ساڳي آهي پر سڀ کان وڌيڪ وڪامجندڙ اڙدو اخبار اها خبر سنگل ڪالم ۾ پوئين صفحي تي ۽ چئن سٽن ۾ هلائي آهي جڏهن ته هڪ سنڌي اخبار اها ئي خبر پنجن ڪالمن ۾ ٻئي نمبر تي اهم خبر طور هلائي. ايئن ڇو ٿيو؟ ڇا خبر جي اهميت تڪراري هئي؟ خبر اها آهي ته، ”وفاقي حڪومت صوبن کي اجازت ڏيئي ڇڏي آهي ته اهي ڀلي پنهنجين ٻولين کي سرڪاري درجو ڏين! صوبا آزاد آهن، هو چاهين ته پنهنجين زبانن کي سرڪاري ٻوليءَ جو درجو ڏيئي سگهن ٿا پر قومي زبان اردو ئي رهندي!“ اها ڪا نئين خبر نه آهي ڇو ته پاڪستان جي آئين ۾ اها ڳالهه اڳ ئي لکيل آهي پر ڇاڪاڻ ته وفاقي وزير تعليم اها ڳالهه 19 مارچ تي سينيٽ ۾ ٻيهر پڌري ڪئي تنهنڪري اها خبر ٻيهر اخبار ۾ به آئي آهي.
باقي، سيد خورشيد شاهه جو اهو چوڻ ته علائقائي زبان کي قومي زبان چئي نٿو سگهجي بي حد اعتراض جوڳو جملو آهي. پاسڪتان جيڪڏهن چئن قومن جو ملڪ آهي ته چئني قومن جون ٻوليون پاڪستان جون قومي ٻوليون آهن. خورشيد شاهه جو اهو بيان ان روايتي پاڪستان جو تسلسل محسوس ٿئي ٿو جنهن تي لياقت علي خان کان ٽڪا خان تائين هڪ مخصوص ڇاپ هئي. خدا جي واسطي هاڻي پاڪستان کي ”عوامي پاڪستان“ ڪيو. پاڪستان ڇا آهي؟ ۽ ان ۾ ڇا علائقائي ۽ ڇا قومي آهي؟ انهن ڳالهين جو فيصلو اسلام آباد وارا نه، ملڪ جا ماڻهو ڪندا، جيڪي ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پکڙيل آهن. نومبر 1994ع ۾ اسلام اباد ۾ پاڪستان جي ڪنڊ ڪڙڇ مان آيل نمائندن اديبن جي اجلاس ۾ هڪ آواز ٿي چيو ويو هو ته هر اها ٻولي جيڪا پاڪستان جي ڪنهن به حصي ۾ ڳالهائي وڃي ٿي ”قومي زبان“ آهي ۽ اڙدو رابطي جي زبان هئڻ جي ناتي پنهنجي اهميت رکي ٿي. وفاقي وزير تعليم محض هڪ جملو چئي سڄي پاڪستان جي ”آواز“ کي ليڪ ڏيئي نٿو سگهي!
”علائقائي“ ۽ ”قومي“ جي وچ ۾ فرق لاءِ اسلام آباد وٽ ماپ تور جا ڪهڙا اوزار اهن؟ ملڪ جي حاڪمن جي سوچ 1940ع واري لاهور قرار داد کانپوءِ اهڙي ته ”ابائوٽ ٽرن“ ڦري آهي جو پاڪستان جون قومون پاڻ کي وفاق جي پڃري ۾ ڦاٿل پکيءَ وانگر محسوس ڪري رهيون آهن. اهي ملڪ جيڪي انگريزن جي غلاميءَ کان اڳ خودمختيار هئا، انگريزن کان آزاديءَ کانپوءِ ”صوبا“ ٿي ويا جيتوڻيڪ قرارداد پاڪستان واضح اکرن ۾ ”آزاد رياستن“ ۽ ”خودمختيار يونٽن“ جو فيصلو ڪيو هو. هاڻي اهي غلاميءَ کان آزاد ٿيل ملڪ نئين وفاق جا صوبا ملڪ ”علائقا“ ٿي ويا ۽ انهن صوبن ۾ رهندڙ قومون بدلجي قوميتون ٿي ويون ۽ انهن جون ٻوليون قومي بدران علائقائي ٿي ويون! حيرت ۽ افسوس کانسواءِ ٻيو ڪهڙو اظهر ڪري سگهجي ٿو!
ان ”مخصوص“ پاڪستاني سوچ پاڪستان جي وفاق کي هڪ اهڙو باغ ٺاهي ڇڏيو آهي جنهن ۾ چار پڃرا وڻن ۾ ٽنگيل آهن ۽ انهن پڃرن ۾ ڦاٿل پکي اداس ويٺا آهن. پڃرو، انگريزن جي ڪالويءَ جي ڪنهن بند ڪمري ۾ رکيل هجي يا وفاق جي سبز باغ ۾، ٻنهي صورت ۾ پڃرو آهي ۽ پکي آزاد فضائن ۾ اڏامڻ کان معذور آهي. پاڪستان کي ”عوامي“ ڪرڻ مان مراد اها آهي ته عوام کي وفاق جي باغ ۾ آزاديءَ سان اڏامڻ ڏيو کين وفاق جي قوم قبول ڪيو ۽ ”علائقائي“ ٺپا هڻڻ بند ڪيو.
پاڪستان جي آئين صوبن کي پنهنجي مرضيءَ موجب صوبائي سرڪاري ٻولي مقرر ڪرڻ جو اختيار ڏنو آهي. آئين جي ان ئي اجازت جي بنياد تي سنڌ اسيمبليءَ ۾ سنڌي ٻوليءَ وارو بل منظور ٿيو هو جيڪو شروع ۾ ممتاز ڀٽي ۽ پوءَ غلام مصطفيٰ جتوئي ٿوري ترميم سان پيش ڪيو هو. سنڌي ٻوليءَ جو بل پاس ٿيڻ سان ان ٺيٺ ”پاڪستاني مسلمان“ کي ڏاڍي تڪليف پهتي هئي جنهن وٽ ان وقت اڙدو ٻوليءَ جو ٺيڪو هو. ”ٺيڪو“ ان ڪري ٿا چئون جو ٻولي ڪنهن جي به ملڪيت ڪو نه هوندي آهي. ڇا انگريزي ٻولي هن فقط انگريزن جي ٻولي آهي يا اڙدو صرف انهن جي ٻولي آهي جيڪي 1947ع واري ورهاڱي کانپوءِ پاڪستان آيا؟ ظاهر آهي ته ايئن ڪو نه آهي ۽ اڙدوءَ تي ڪنهن جي اجاره داري ڪو نه آهي، پر ڳالهه اها ناهي.
ڳالهه اها آهي ته الطاف حسين تازو لنڊن مان جيڪا درد ڀري دانهن ڪئي آهي ان ۾ ڏک ظاهر ڪيو هئائين ته سنڌيءَ کي سنڌ جي سرڪاري زبان قرار ڏيئي ناانصافي ڪئي وئي هئي. سنڌي ٻوليءَ کي سنڌ جي سرڪاري زبان قرار ڏيڻ عين آئين جي مطابق هو ۽ آهي. حيرت آهي ته ”مهاجرن“ جي آئيني حقن جي جنون ۾ الطاف حسين کان پاڪستان جو آئين به وسري ويو (شايد هن آئين پڙهيو ئي ناهي). سنڌي ٻوليءَ جو بل پاس ٿيو ته ڪو چڱو ئي ڪم ٿيو جنهن تي واويلا ڪنهن کي ڪو نه ٿي جڳائي. اڙدو اڃا تائين پاڪستان جي قومي زبان ٿيو بيٺي آهي جيتوڻيڪ پاڪستاني اديبن جي اڪثريت راءِ اهو ئي چوي ٿي ته اڙدو پاڪستان جي سڀني قومن لاءِ تمام اهم زبان اهي ڇاڪاڻ ته ان جي حيثيت ”رابطي جي زبان“ واري آهي. اهڙي اعلان نامي تي ”مهاجر“ اديبن سان گڏ سنڌي، بلوچ، پشتون، سرائيڪي ۽ پنجابي اديبن جون صحيحون به ٿيل آهن.
سنڌي ٻوليءَ کي سنڌ جي سرڪار ٻولي قرار ڏنو ويو پر ٻين صوبن في الحال پنهنجين ٻولين کي ان لائق نه سمجهيو ته ان جو مطلب هو ڪو نه آهي ته ڪو ٻين صوبن ايئن نٿي چاهيو يا سنڌ ”اڙدو دشمن“ ٿي وئي! جنهن ڏينهن تي ٻين صوبن جون زباون لکت جي حوالي سان عام مروج ٿيون، اهي پنهنجو آئيني حق وٺڻ ۾ دير نه ڪنديون، الطاف حسين خاطري رکي! باقي، هڪ ڳالهه سنڌ جي انهن دانشورن جي حضور ۾ ضرور چوڻي پوندي جيڪي پڻ سنڌي ٻوليءَ واري بل کي اجايو ۽ غير ضروري سڏي اهو چوڻ چاهين ٿا ته اهو سنڌي-مهاجر ناتن لاءِ نقصانڪار بل هو جيڪو پيش نه ڪرڻ کپندو هو.
جناب عالي! آئيني ۽ بنيادي حق ڇڏي ڏيڻ کان وڏن ظلم ڪهڙو ٿي سگهي ٿو؟ هڪڙا ماڻهو مفروضن کي آئيني حق سڏي وڙهن ٿا پر ٻين کي بنيادي آئيني حق وٺڻ تي ”غلطي ڪندڙن“ ۾ شمار ڪيو وڃي ٿو. سندن اها راءِ قطعي طور سمجهه کان ٻاهر آهي. ممڪن آهي ته هو ٻوليءَ واري بل کي گهٽ اهميت ڏيندا هجن ۽ اها سندن دل جي نرمي ۽ سادگي هجي پر ”حق“ کي ”ناحق“ ته ڪو نه چئبو؟ اسان جي ته خواهش هوندي ته هو صاحب ”پشيمانيءَ“ وارو لهجو اختيار نه ڪن. ڪا ڳالهه ”ٺاهڻ“ لاءِ پنهنجي ڪنهن به تسليم ٿيل آئيني حق تان هٿ نٿو کڻي سگهجي پوءِ کڻي اهو ڪيڏو به ننڍڙو ڇو نه هجي! عوامي ٻوليءَ کي سرڪاري حيثيت ملڻ ته تمام وڏو ۽ بنيادي معاملو آهي، ان تي ڪهڙي هٻڪ؟ ڪهڙي پشيماني ۽ ڇا تي اکيون چورائڻ؟ ڇا سنڌين ڪا چوري ڪئي آهي، ڌاڙو هنيو آهي يا دهشتگردي ڪئي آهي؟
نرم دل دانشورن جو اهو چوڻ بالڪل صحيح آهي ته ٻوليءَ جو بل پاس ٿيڻ سان ڪو به فرق نه پيو آهي، ماڳهي هڪ تڪرار کڙو ٿيو. بل پاس ٿيڻ کان پوءِ سنڌي ٻولي سرڪاري ادارن ۾ لکا پڙهيءَ جي ٻولي نه ٿي آهي ته ان ۾ نه سنڌي جو ڏوهه آهي نه سنڌي عوام جو ۽ نه سنڌ جو ڏوهه آهي. جوابدار سنڌ حڪومت ٿيندي ۽ حڪومت جا اهي ”بااختيار“ ادارا ٿيندا جن کي سنڌي ٻولي فنڪشنل ڪري دفترن ۾ رائج ڪرائڻي هئي. اهو وڏو سچ آهي ته سنڌي ٻوليءَ جو بل پاس ڪ�