سنڌ جا صحرا آباد ٿي سگهن ٿا، جيڪڏهن نيت هجي!

خميس 17 فيبروري 2000ع

روزاني سنڌ حيدرآباد

سنڌ جا صحرا آباد ٿي سگهن ٿا، جيڪڏهن نيت هجي!

سنڌ جي جنھن بہ ڪنڊ ڏانھن وڃو، هڪ نئون جهان نظر ايندو. جهان نئون تہ ڪونہي پر اتي تاريخ ۽ جاگرافي، سماجي ۽ قبائلي رنگ گهڻو مختلف هجي ٿو. تازو، منھنجو لنگھہ سنڌ جي اوڀر واري پاسي اڇڙي ٿر کان ٿيو جنھن بابت عجب جھڙيون ڏند ڪٿائون آهن. زمين جا جيڪي ڀاڱا انسان جي پھچ کان پري هوندا آهن يا جتي تاريخ ۽ جاگرافيءَ جي دز ماضي کي لٽي ڇڏيندي آهي اتي ايئن ئي ٿيندو آهي.

اڇڙي ٿر ۾ ”مڙهي“ نالي هڪ ماڳ آهي. (جتي شهيد عبدالرحيم گرهوڙي ۽ سوامي بادل ناٿ جي جنگ لڳي هئي) کپري شهر کان اتر طرف ويران ڀٽن جو هي نظارو ڪنھن اداس چهري ۽ اداس جذبن کان مختلف ڪو نہ آهي شايد ان ڪري تہ هتي آبادي ڏاکڻي ٿر جنھن کي ڍٽ، ڪنٺو، کاهڙ، پارڪر، سامروٽي، ونگو ۽ مهراڻو وغيره سڏيو ٿو وڃي کان تمام ڇڊي آهي. بس ڪنھن ڪنھن تل ترائيءَ ۾ ڪو کوھہ يا تڙ پيو ڏسبو! گاھہ ٻوٽا ۽ وڻڪار ڏاکڻي ٿر کان بھتر پر آبادي ۽ آباديون نہ هئڻ برابر! ”روهي“ کان اڳتي تہ ست خير لڳا پيا آهن. هتي گاھہ ۾ وڻن جو بچاءُ ان ڪري آهي جو ٻڪرار ۽ ٻڪريون ڏکڻ ٿر جي ڀيٽ ۾ گهٽ آهن.

ڪو، ايئن بہ نہ آهي تہ اڇڙي ٿر ۾ جيئڻ جو سامان ۽ سبب ڪو نہ آهن يا پيدا ڪري نٿا سگهجن پر هاڻوڪين جاگرافيائن، اقتصادي ۽ سياسي حالتن ۾ اهو ئي ٿي سگهي ٿو جيڪو موجود آهي ”مڙهي“ خيرپور ضلعي ۾ آهي ۽ اسان کپري واري پاسي کان (دنگ واري) ماڳ تي فقط سوا ٻن ڪلاڪن ۾ پھتاسين. اڄوڪي زماني ۾ اهو ڪو وڏو پنڌ ڪو نہ آهي جنھن جي بنياد تي ان کي تمام پر انہون علائقو قرار ڏجي.

مون محسوس ڪيو تہ اڇڙي ٿر جو ڀاڳ ٻن ٽن سببن کان ڦٽل آهي:

هڪ تہ اڇڙو ٿر سنڌ ۾ آهي، ٻيو تہ هندستان جي سرحد سان لڳي ٿو ۽ ٽيون تہ حڪومتون ترقيءَ جو اهو رستو اختيار نٿيون ڪن، جيڪو عوام چاهي ٿو. سرڪار سڳوري ڀلي تہ دل ۾ ڪري ۽ غازي بروٿا کان ڪالاباغ بند لاءِ وڪالت ڪري، آئون وري بہ اهو ئي عرض ڪندس تہ سنڌو درياھہ ۾ ايترو پاڻي آهي جو سنڌ جون هاڻوڪيون غير آباد زمينون ۽ علائقا آباد ٿي سگهن ٿا. شرط فقط اهو آهي تہ سنڌوءَ کي فقط سنڌ جو حق تسليم ڪيو وڃي ۽ ان جو پاڻي طاقت يا چوريءَ جي آڌار تي نہ کنيو وڃي. هتي آئون اهو بہ ياد ڏياريندو هلان تہ جاگرافيائي طور سنڌو درياھہ جو ”پنجاب، مان گذر ناهي. پنجاب جا پنھنجا ”پنج درياھہ“ آهن ستلج، بياس، چناب، راوي ۽ جهلم، اڃا بہ رعايت ڪندؤ تہ سوان ندي بہ (جيڪا پوٺوهار مان لنگهي ٿي) پنجاب ۾ اچي سگهي ٿي. سنڌو ندي نہ.

اصل ڳالھہ آهي تہ اسان سڀ کان پھرين بنيادي ڳالهيون طئه ڪيون. جيڪڏهن اسان اڃا بہ سنڌو نديءَ کي فقط سنڌ بدران سڄي پاڪستان جو درياھہ قرار ڏينداسين ۽ ان مان هنڌان هنڌان پاڻي پيا ورهائينداسين تہ پوءِ ٻيو ڪجھہ ٿئي يا نہ ٿئي، اهو وساري ڇڏيو تہ سنڌ ۾ موجود باقي غير آباد زمينون آباد ٿينديون. جيڪڏهن اسان سنڌو نديءَ تي سنڌ جو مڪمل حق قبول ڪيو ۽ ان تي عمل پڻ ڪيو فقط تڏهن ئي سنڌ جو ڪاڇو، جابلو ماٿريون، اڇڙو ٿر ۽ ڏاکڻو ٿر آبادي هيٺ اچي سگهندا. يقينن انھن علائقن جي ترقي ۽ آباديءَ لاءِ پھريون شرط سنڌوءَ جي پاڻيءَ جي فراهمي آهي. اهو پاڻي جيڪو پنجاب جي ٿل ريگستان کي ڏيڻ لاءِ وفاقي سرڪار هر قدم کڻي ٿي، پر سنڌ جي ٿر ۽ کيرٿر (ڪاڇي) لاءِ ڪا رٿا ڏيڻ لاءِ تيار ئي نہ ٿي ٿئي. واپڊا جا پنجابي عملدار وفاق ۽ پاڪستان جي نالي ۾ سنڌ جي ڪاڇي ۽ ٿر جو حسن قربان ڪرڻ لاءِ هر دم تيار ۽ چست نظر اچن ٿا حالانڪ کين ... آئون وڌيڪ ڪجھہ ڪو نہ ٿو چوان جو يار چوندا تہ سنڌي ماڻهو جذباتي ٿي وڃن ٿا.

اڇڙو ٿر آباد ٿي سگهي ٿو، شرط اهو آهي تہ نيت هجي. جڏهن ”صاحبن“ جي نيت ئي اها هجي ۽ پاڻي پنجاب کي ۽ سيمو سنڌ کي ڏيڻو آهي تہ پوءِ ڇا ڪجي؟ ”صاحب“ جيڪڏهن پاڻ ”سچا پاڪستاني“ ٿي سوچين تہ پوءِ کين سنڌ جا علائقا بہ پاڪستان نظر ايندا ۽ پنجاب ۾ زرعي زمينون وڌائڻ بدران سنڌ جون زمينون سڌارڻ طرف ڌيان ڏيندا. جناب! جيڪڏهن اصل مقصد غير آباد دنيا، کي پوکيءَ لائق ڪرڻو آهي ۽ پيداوار جو ٽارگيٽ مڪمل ڪرڻو آهي تہ پوءِ اها ترقي ۽ آبادي، پيداوار ۽ مقصد سنڌ ۾ ڇو نہ؟

جيڪڏهن توهان سنڌ کي مٺو پاڻي وڌائي ڏيو، ٿر ۽ ڪاڇو ڪئنال ۽ ڊيم ٺاهيو تہ پوءِ پنجاب جي زهريلي پاڻيءَ کي سنڌ جي جسم ۾ داخل ڪرڻ جو خيال بي ڪار ٿي ويندو. بھتر آهي تہ زرعي ترقيءَ جو سلسلو سنڌ جي غير آباد زمينن کي آباد ڪرڻ کان شروع ڪيو وڃي. جڏهن تہ سنڌ ۾ آبپاشي ۽ نيڪال جو نظام مضبوط ۽ مربوط ٿي بيھي ۽ توهان وٽ پاڻي اضافي هجي. تڏهن توهان ڀلي سنڌوءَ جي پاڻيءَ تي ٻين صوبن کي سڌارڻ جي ڪوشش ڪيو.

پر، توهان يقين ڪيو تہ ايئن ڪو نہ ٿيندو. ”واپڊا“ جنھن کي پاڪستان ۾ ڌرتيءَ تي ”حضرت ميڪائل“ وارا اختيار ڏنا ويا آهن. جنھن وٽ رزق ۽ پاڻيءَ جي فراهمي ۽ پيدائش جھڙا اهم شعبا آهن، سخت تعصب جو شڪار آهي. ڇا اسان ڪو نہ ڏٺو تہ بدين ۽ سانگهڙ ضلعن ۾ توڻي ٺٽي ضلعي ۾ (پاڪستان ٺھڻ کانپوءِ) آبادي لائق ٿيل زمينون ڪھڙي خلق کي ڏنيون ويون!؟ اهڙي ترقي ڏسي سنڌ جا ماڻهو خاص ڪري نوجوان طبقو تہ بنہه ٽهي ويو آهي. هو چون ٿا تہ ”اسان کي اها ترقي کپي ئي ڪو نہ جيڪا سنڌ ۾ ٻين صوبن جي ماڻهن کي آباد ڪرڻ لاءِ ڪئي پئي وڃي.“

هاڻي بہ اسان جڏهن سنڌ ۾ ڪنھن هنڌ ڪا نئين ترقياتي رٿا تجويز ڪيون يا هلندڙ ڏسون ٿا تڏهن اسان جي لاشعور ۾ ويھجي ويل خوف ڇرڪ ڀري ٿو ۽ ماحول ۾ رڙيون گونجڻ لڳن ٿيون. اهو خوف اجايو ڪو نہ آهي. ان خوف جي پويان ويساھہ گهاتين جي هڪ ڊگهي ڪهاڻي آهي. سنڌ جا ماڻهو جنھن جذبي سان پاڪستان ۾ شامل ٿيا هئا. ان جذبي جو وڏو قتلام ٿيو آهي پاڪستان ۾ ڪيڏيون حڪومتون آيون ۽ ويون... پر انھن مان ڪنھن بہ هڪ سنڌ جي ڦٽن تي پھو ڪو نہ رکيو. هٿئون جنھن کي جيترا پڳا، نوان زخم هنيا.

سنڌ جا سور ختم ٿيڻ جو نالو ئي نٿا وٺن. برابر پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان بہ سورن ۾ آهن، پر سنڌ سان ايئن آهي جيئن سهڻي وچ درياھہ ۾ چوڌاري سيسار! اهڙي حال ۾ خدا خير ڪري! سهڻي ڀاڱا نہ ٿيندي تہ ٻيو ڇا ٿيندو؟ سنڌ کي ان حال تائين پھچائڻ ۾ جتي ٻين جو هٿ آهي، اتي اسانجا پنھنجا ”سمجهدار ڀائر“ بہ ڀائيوار آهن. مون کي سندن نيڪ نيتيءَ تي قطعي ڪو شڪ ڪو نہ آهي. سندن عشق کي ۽ سندن جذبن کي بہ سلام آهي. پر هو ڪڏهن ڪڏهن پورس جا هاٿي بڻجي ويندا آهن. خدا ڄاڻي ڇو؟ پورس جي هاٿين پنھنجو ئي لشڪر لتاڙي ماريو هو. هاٿي، هونئن تہ ڏاڍو سمجهدار، وڏي يادداشت رکڻ وارو ۽ طاقتور جانور آهي، پر ان مان هميشه اهو خطرو رهندو آهي تہ جنگ جي ميدان ۾ متان ڪنھن وقت زخمي ٿي پوي ۽ پنھنجي پرائي جي سڃاڻپ وڃائي ويھي!

سنڌ ۾ اڄڪلھہ وڏي ۾ وڏي ۽ شايد واحد رٿا چوٽياريون بند واري آهي، جنھن تي ڪم هلندڙ آهي. ا�