سنڌ جون قديم ثقافتون ۽ تهذيبون

سنڌ جون قديم ثقافتون ۽ تهذيبون
”ٻنڌڻيءَ وٽ ويجهي ۾ ويجهيون ٻيون sites ڪهڙي دؤر جون آھن.“ مون پڇيو.
”مان سمجهان ٿو اتي ٽي سائٽون آهن. هڪ ته پٿر جي دؤر جي آهي. ٻي يقيناً موهن جي دڙي جي آهي. باقي هڪ لاءِ شڪ ٿو پوي ته اها ٻئي mix نه هجي. ڇو ته هتي چار پنج سائٽون اسان جي اورئين پاسي دادو ضلعي ۾ ۽ شايد هڪ لاڙڪاڻي ضلعي ۾ اهڙيون سائٽون آهن، جيڪي ٻن ڪلچرن جو ميلاپ ظاهر ڪن ٿيون: يعني، آمري ۽ ڪوٽڏجي ڪلچر. اهو صرف هن ضلعي کي شرف آهي. سنڌ ۾ ڪنهن به جاءِ تي ٻن ڪلچرن جو ميلاپ ناهي. پرئين پاسي سڄي ڪوٽڏجي آهي ۽ اورئين پاسي سڄي آمري پر دادو ضلعي ۾ ئي چار پنج سائٽون آهن جنهن تي اهي ٻئي ڪلچر ملن ٿا. ان ڪري اسان آرڪيالاجيءَ وارا ايئن به سوچيندا آهيون ته انهن ٻنهي ثقافتن جي ميلاپ ئي سنڌو تهذيب کي جنم ڏنو آهي.“ بخاري صاحب چيو.
” ڪوٽڏجي ۽ آمري ڪلچر ۾ 500 سالن جو فرق آهي.“
”اسان وٽ سنڌ ۾ تقريباً ايئن ئي آهي. ڪوٽڏجي 3300 ق م آهي ۽ آمري 3800 ق م آهي. يعني آمري ڪوٽڏجيءَ کان وڌيڪ پراڻي آهي. آمري سنڌ ۾ پهرين سيٽلمينٽ آهي. ان ڪري آرڪيالاجيءَ موجب ان جهڙي ڪابه اهم سائيٽ ڪانهي“
” يعني پٿر جي دور کانپوءِ!“
”اها ڳالهه پنهنجي جاءِ تي، پر هن مهل تائين اسانکي سنڌ ۾ جيڪي به سيٽلمينٽس مليون آهن انهن ۾ هيءَ سڀ کان آڳاٽي آهي“ بخاري صاحب زور ڏيندي چيو.
”بلوچستان ۾ ڪِلي گل محمد ۽ نال تهذيبون ڇا آمريءَ کان بلڪل مختلف آهن؟“
”ڪِلي گل محمد مختلف آهي، باقي هيڏي نال وغيره هن سان ساڳيون آهن. ڪِلي ٿورو مختلف آهي. ڪِلي گل محمد هن جي همعصر آهي يا 100 کن سالن جو فرق آهي تنهنڪري ڪو خاص فرق ڪونهي.“
”ڪوٽڏجي يا آمري ڪلچر جون جدا جدا ڪهڙيون نشانيون آهن؟ ٺِڪري يا آرڪيٽيڪچر جي حساب سان!“ مون بخاري صاحب کان پڇيو.
”ڪوٽڏجي بنيادي طرح ڳاڙهي (ٺڪري) آهي ۽ آمري بنيادي طرح ڦڪو رنگ رکي ٿي (جيئن جوهيءَ جو ٺڪرآهي) ٻيو ته آرڪيٽيڪچر ۾ ڪوٽڏجي ڪلچر ڪافي تيز آيو ۽ وڌيو آهي. آمري ڪلچر کي ڇاڪاڻ ته هِن پاسي هي سڄو جابلو سلسلو هو، ان ڪلچر جي پاڙ ايران کان بلوچستان سان ٿي وڃي. ان سڄي علائقي ۾ آرڪيٽيچڪر پوري طرح سان ترقي ڪري نه سگهيو. خود آمريءَ جو پنهنجو آرڪيٽيڪچر ڪافي ڪمزور آهي ڇو ته هيٺيان پٿر تمام بي ترتيبيءَ سان هنيا اٿن ۽ انهن جي مٿان اڏاوت ڪچي سر جي آهي (اوڏڪي نه). ان جو هڪ سبب اهو به آهي ته آمري اڳ جي آهي، ان زماني جي لحاظ کان به 500 سال وڏا آهن (ڪوٽ ڏجيءَ جي ڀيٽ ۾). ڪوٽڏجيءَ ۾ هنن پنهنجي شهرجي چوڌاري قلعو به ٺاهيو آهي، پنهنجي شهر کي بند ڪيو اٿن، ڪمرا به regular شڪل جا آهن، هِتي (آمري ۾) ايئن ناهي. ان ڪري اولهه يا آمريءَ وارا آرڪيٽيڪچر به ٿورا سادا آهن، ۽ هو ڪوٽڏجي وارا هن کان ٿورا ترقي ڪيل آهن.“
”ڪوٽڏجي ڏکڻ ايشيا جو قديم ترين قلعو آهي. هن وقت تائين تحقيق مطابق... جيستائين اڳتي هلي ڪا نئين تحقيق سامهون اچي. ڇو ته قلعو خود مهر ڳڙهه ۾ به ڪونهي. توڻي سائيٽ ته پراڻي آهي پر قلعو ناهي. اها کوٽائي ڊاڪٽر F.A. Khan ڪئي هئي. هن جي رپورٽ آهي. هن صاحب جي خوبي اها هئي ته لکائيندو ٻين کان هو، نالو پنهنجو. لياقت اها هئس، پر ڪم وٺي سگهندو هو ۽ کوٽائي مڪمل ٿيڻ کان پوءِ ٻن مهينن ۾ رپورٽ لکائي وٺندو هو. پوءِ نالو کڻي هو پنهنجو هڻندو هو پر اسانکي ته شئ ملي! ... هاڻي هتي بادشاهه 15-15، 20-20 سال ٿي ويا آهن کوٽاين کي، ته ڪا خبر ئي ڪانهي ته رپورٽ ڪهڙي آھي. پڇاڙي چون ٿا ته، ”وه رڪارڊ پته نهين ڪهان گيا؟“ بخاري صاحب قديم ثقافتن جي ڀيٽ ڪندي ڪندي ، ڊپارٽمينٽ جي اندر جو احوال اوري ويو.
”سو، تمام وڏين تهذيبن جي بنياد ۾ ڪيئي ڪلچر ھوندا آهن. اهي ڪي هڪدم ڪونه ٿيون اڀرن. اسان وٽ، هتي گهٽ ۾ گهٽ ٻه ڪلچر هندستان جا به آهن، هڪ سوٿي (Sothee) ڪلچر ۽ ھڪ ٻيو. ڪوٽڏجي، آمري ۽ ھڪ ٻيو ڪُل پنجن ثقافتن جي ميلاپ سان سنڌو تهذيب جو بنياد پيو آهي. ان ڪري دنيا جي سڀني تهذيبن کان هن تهذيب ۾ استحڪامت ۽ ويرائٽي آھي ۽ هر جاءِ تي وڏي logic آهي.
”آمري (اولهه انڊس) بنيادي طرح ٿلهي ٺڪر جو آهي ۽ اهو ٺڪر گهڻي ڀاڱي چڪ تي ٺهيل (wheel turned) نه آهي. هوڏانهن wheel turned ڪافي پراڻو آهي. ان جي معنيٰ ته هُو فني طور به هنن کان ڪجهه advance هئا. ايئن ڇو هو؟ ان جو سبب منهنجي خيال ۾ هاڻي جيڪو ملي ٿو ... مهر ڳڙهه ۾ اسانجو مڪمل sequence (تسلسل) آهي. مهر ڳڙهه ثقافتي تسلسل آهي. اُتي اُٿندي ئي مهر ڳڙهه جو پنهنجو evidence آهي. جيڪو باقي پاڪستان ۾ ڪٿي به ڪونه ٿو ملي.“ بخاري صاحب چيو.
”مهر ڳڙهه جا characteristics ڪهڙا آهن“ انور پڇيو.
”ان جون وصفون ذري گهٽ اولهه واري ڪلچر سان ملن ٿيون. اسان وٽ گهڻي ڀاڱي پراڻي ۾ پراڻو evidence ٺڪري ٿئي ٿي. يا وري ڪڏهن ڪڏهن آرڪيٽيڪچر. مهر ڳڙهه ۾ آرڪيٽيڪچر 6000 هزار قبل مسيح جو آهي. 6000 ق.م وڏي شئ آهي ۽ اسان وٽ ٺڪراٽو به 6000 ق.م جو آهي. اها pottery ڳاڙهي ناهي. تنهنڪري لڳي ٿو ته ان تي اولهه جا اثر آهن يا وري هن اولهه کي متاثر ڪيو آهي.
”ان کان پوءِ وري هوبهو آمريءَ وارو سلسلو آهي. پوءِ ڪوٽ ڏجيءَ وارو سلسلو ملي ٿو. يعني اتي اسانکي هڪ پورو سلسلو ملي ٿو ته پهرين ڪهڙي شئ آهي، پوءِ ڪهڙي ۽ ان کانپوءِ ڪهڙي؟ پر اتي به ڀرسان ئي سائٽ آهي ’نوشهرو‘، صفا لڳ نوشهرو سائٽ آ. اتي ڄڻ ته انڊس ويلي جا آثار ظاھر ٿيڻ لڳن ٿا. ڇوته اتي موهن جي دڙي يا انڊس ڪلچر جا سڀئي فيچرز ظاهر ٿي بيهن ٿا پر ان کان اڳ جا به آهن، اهي سڀ ملي ايئن ٿو لڳي ته انڊس ڪلچر يا تهذيب بنيادي طور انهن ٻنهي جو ميلاپ آهي ۽ اسان وٽ سنڌ ۾ اڳ اولهه جو اثر آهي، ان کانپوءِ اسان وٽ ڪوٽ ڏجي ڪلچر ٿو اچي ۽ ٻئي جڏهن ملن ٿا. تڏھن سنڌو تهذيب ظاھر ٿئي ٿي انڪري، خود موهن جي دڙي مان اولهه واري ثقافت جي ڪا ٺڪري rare ملي آهي، صفا rare ڇاڪاڻ ته موهن جو دڙو بنيادي طرح انڊس يا ڪوٽڏجي ڪلچر منجهان زياده متاثر ٿيو آهي، اهو اوڀر پاسي آهي.
”موهن جي دڙي جي ٺڪري به ڳاڙهي آهي. ان جو ٺڪر ڳاڙهو آهي. ان ڪري اسان وٽ گهڻو ٺڪر ڳاڙهو آهي. موهن جي دڙي وارا ته وڌيڪ سڌريل هئا ان ڪري ھتي شروع شروع ۾ ڪجهه ٿورو ٺڪر hand-made آهي.“ بخاري صاحب سنڌي ثقافت جي سفر کي تمام سٺي نموني چٽو ڪري رھيو ھو.
”موهن جي دڙي مان جوھيءَ جهڙي ڦڪي ٺڪري به ملي ٿي.“ انور ياد ڏياريو..
”هائو! آهي.“ بخاري صاحب تصديق ڪئي.
”ڪاري به ملي ٿي“ انور چيو.
”هائو! اها به آهي“ بخاري صاحب ان جي به تصديق ڪئي.
”ڳاڙهي ملي ٿي، printed ملي ٿي، ٿلهي به ملي ٿي پر wheel turned آهي.“ انور چيو. انور پاڻ به 65-1964 ڌ