سنڌ جون قديم ثقافتون ۽ تهذيبون

اري انگريزن سان موھن جي دڙي جي کوٽائي ۾ شريڪ ھو، ھُو کوٽاين دوران نڪتل ٺِڪرين جي ڊرائنگ ٺاھيندو ھو.
”برابر!“ بخاري صاحب تصديق ڪئي.
”ڪارو ٺڪر ڪهڙي ڪلچر جي نمائندگي ڪري ٿو.“ مون پڇيو.
”ان ۾ ٻه خيال آهن. هڪڙا چون ٿا ته اهو ڪو intruding فيڪٽر آهي، اهو ڪٿان اوچتو اچي ويو آهي، جيئن ڪا شئ وچ ۾ ٽپي پوندي آ، ڪاهي پوندي آ، ڀَت ۾ ڪٻر! لڳ ڀڳ ايئن ٿيو آهي، ڪي ٻاھريان ماڻهو کڻي آيا آھن. ڪي چون ٿا ته نه اهو ٺڪر بٺيءَ ۾ پچڻ جي مرحلي ۾ کري پيو آهي، ڇو ته اهو ٿورو آهي. ان جو مقدار ٿورو آهي. بهرحال، اهو بحث اڃا هلي ٿو پيو.“ بخاري صاحب چيو.
”اهو تمام اهم آھي“ انور چيو،” ته ٺڪري ڦڪي ڇو آهي؟ جوهيءَ ۾ ڦڪو ٺڪر ٺهندو آهي شايد اتان جي مٽيءَ سبب. مثال طور ٿر ۾ جتان china clay نڪري ٿي، اها اڇي مٽي آهي. مکڊ شريف جي پاسي ڏي اسان ڳاڙهيون ڪنڙيون ٺهندي ڏٺيون، جيڪي ھُو اوٻاڙي تائين وڪرو ڪندا هئا. شايد کوري ۾ گرميءَ جي مقرر گرمي جي درجي سان ٺڪر جو ڪو خاص رنگ ٿئي ٿو. مٽي مٽيءَ جو فرق آهي. ڏسجي، ڪٿي ايئن ته ناهي ته دنيا جي ڪنهن حصي ۾ يا انڊس تهذيب جو جيڪو ڦهلاءُ هو، ان ۾ ڪنهن جاءِ تان ڪاري مٽي نڪرندي هئي ته ان مان ڪاري ٺڪري ٺهي آھي. جي ايئن ناهي ته پوءِ بٺيءَ ۾ خراب ٿي هوندي.“ انور پنهنجي راءِ ڏني.
”ڇا آهي ته ڪارو ٺڪر هنن (آرڪيالاجيءَ وارن) هڪڙن ماڻهن سان وابسته ڪري ڇڏيو آهي. late ware (پوءِ جو ٺڪراٽو) هنن ڪن ٻاهرين ماڻهن سان وابسته ڪري ڇڏيو آھي، ڇو ته انهن جا آثار بلوچستان ۾ گهڻا ٿا ملن. اسان وٽ جيڪڏهن مونکي صحيح ياد اچي ٿو ته جهانگارن جي ڀرسان دڙي (جهانگارن سان صفا لڳ ۽ رندن جي اوطاقن جي ڀرسان) ان ۾ سڄو ٺڪر ذري گهٽ ڪارو آهي. معنيٰ اها هڪ آبادي آھي. اهي ماڻهو آيا آهن جن ڪارو ٺڪر ٺاهيو آهي يا ڪيو آهي ... ۽ ھا! سبيءَ جي ڀرسان پيرڪ (ماڳ) جي وڏي ۽ اهم کوٽائي ٿي آهي، اتي به ڪارو ٺڪر الاهي مليو آهي. ٻئي ٺڪر مليا آهن red polished به ۽ red painted به. ته هي چون ٿا ته ان ڪاري ٺڪر وارا ڪي خاص ماڻهو هئا. ان ڪري ايئن به ٿي سگهي ٿو ته انهن مان ڪي ٻه چار گهر يا ماڻهو موهن جي دڙي ڏانهن لڏي آيا هجن. پر اهو پوءِ جو آهي. اهو عمر ۾ موهن جي دڙي ۽ آمري ڪوٽڏجيءَ کان پوءِ جو آهي.
”مهر ڳڙهه جي ٺڪرين ۾ ڪا ڊزائين؟ “ مون پڇيو.
”ها آهي نه! هڪڙيون ته ليڪون آھن جيڪي چوڌاري گهيري وانگر ڦري ٿيون اچن ۽ ٻيون چوڪڙي ٿيون ٺاهين.“ بخاري صاحب چيو.
”سادي چوڪڙي، ڊائمند واري چوڪڙي يا ڪا ٻي؟“
”نه! سڌيون پٽن واريون آھن. اصلي شروع شروع جون آھن. هونئن به اٿن پوءِ ته هاڻي جانورن جون شڪلون آهن، ٻوٽن جون به آهن، ڊائمنڊ شڪل جون به آهن، ٻيون به آھن.“ بخاري صاحب جواب ڏنو.
”انهن ۾ جانورن جون به آهن ؟“
”سرهه به آهي.“
”ڪوٽ ڏجي ۾ به سرهه آهي؟“
”ڪوٽ ڏجيءَ ۾ به آھي“ بخاري ھائوڪار ڪئي.
”آمريءَ ۾؟“
”آمريءَ ۾ هڪڙو جانور آهي ته سهي پر ان کي ڇا چئجي، ٻه سِڱو؟ هي جيڪو سِڱ سان آهي (موهن جي دڙي وارو) اهو به چون ٿا ته ڪو ديوتا آهي.“
”تاج صحرائي صاحب ان کي ’سِڱن واري ديوي‘ ڪري لکيو آهي.“ مون ياد ڏياريو.
”صحيح آھي، مون توھان کي ٻڌايو ته اسان وٽ آمري اهم آهي. ان مان جيڪا به شئ لڌي، اها سنڌ جي لحاظ کان اسان جي قديم ترين شئ ٿي نه! ان کي جيڪڏهن تاج صاحب چوي ٿو ته اها سنڌي ديوي آهي ته مان سمجهان ٿو ٺيڪ آهي.“
”اسان جيڪي ريڍار جي ڀٽ، تي ٺڪريون ڏٺيونسين، انهن جو رنگ به ڳاڙهو هو ۽ ان تي به ڪاري رنگ سان ڏاڍي خوبصورت چٽسالي ٿيل هئي. ساڳي طرح موهن جي دڙيءَ جي ٺڪري به ڳاڙهي آهي ۽ انهن تي به ڪارا چٽ ٿين ٿا ته اسان انهن ۾ ڪيئن امتياز ڪيون؟“ مون پڇيو.
”صحيح ڳالهه آھي مان سمجهان ٿو ته ٺڪري آرڪيالاجيءَ لاءِ تمام اهم به آهي ۽ ان کان سواءِ سڃاڻپ به ڏاڍو مشڪل ڪم آھي. سچي پچي ته آئون اڃا تائين ٺڪري کڻي دوستن سان صلاح مشوري لاءِ ڪراچي ويندو آهيان. اها اسپيشلائيزيشن آهي، ننڍڙي ڳالهه ناهي ۽ جيئن توهان مثال ۾ چيو ته موهن جي دڙي جون ٺڪريون به ڳاڙهي رنگ جون ۽ ڪارن چٽن سان آهن ۽ اهي جيڪي ڪالهه ڏٺيون سين اهي به ساڳي رنگ جون آهن. هاڻي اها ڪيئن خبر پوي ته ڪهڙي ٺڪري ڪهڙي دور جي آهي يا ٻَئي ساڳي دور جون آهن.
”مان سمجهان ٿو ته اسان وٽ traditions جو هزارها سالن تائين تسلسل آھي اسان تيزيءَ سان تبديلي نٿا آڻيون. اڳي تبديلي تمام ھوريان ايندي ھئي. ريڍار جي ڀٽ واري ٺڪري ته کڻي ٽي سئو سال پراڻيِ هوندي پر هاڻي به جيڪو ٺڪر ٺهي ٿو اهو به گهڻي ڀاڱي ڳاڙهي رنگ جو آهي ۽ ڪارا چٽ اٿس. ان ڪري ان سڃاڻپ لاءِ ٻن ڳالهين جي ڄاڻ ضروري ٿي پوي ٿي. هڪ اهو ته ٺڪر جو ٽيڪسچر ڇا ٿو چوي ۽ ٻيو ته ان جي shape ڇا ٿي چوي؟ مثال طور مهن جي دڙي کي وٺون اهي shapes تمام گهٽ باقي آھن. ٿانون جا نمونا بدلجي ويا آھن. ان ڪري پهرين ڳالهه ته توهان کي shapes ياد هجن ۽ انهن shapes ۾ ٻه ڳالهيون آهن. هڪڙُو ان جو اھو حصو جتي ان جي وڌ ۾ وڌ ويڪر آهي. ٻيو ان جي مٿئين ڪناري. shape ۾ وري جيڪي اهم شيون آهن مثال طور جيڪڏهن توهان مهن جي دڙي جو ٺڪر گهڻو ڏٺو آهي. بار بار ڏٺو آهيَ ته توهانکي ان جون ڪِناريون ضرور ياد هونديون ته ان جون شڪليون هيئن هونديون آهن ۽ ٻيو اهو ته انهن جي شڪل ۾ ويڪرو حصو ڪيئن هوندو هوندو آھي. هڪڙڻ ۾ وري هينئن سڌو cylindrical هوندو آهي. ٻي اھم وصف آھي ٽيڪسچر جيڪو سڃاڻڻ ڏکيو هوندو آھي. سٺا ماهر سڃاڻن ٿا ته هيءَ ٺڪري ڪهڙي ساخت جي آھي، ۽ فلاڻي دڙي واري آھي. ھن ٺڪري جي ساخت اسلامي دور واري آھي. اها ڳالهه هو ٻڌائين ٿا. ۽ ھيءَ ريڍار جي ڀٽ تان لڌل ٺڪري پراڻي ضرور آهي پر ’ڳاڙهي‘ ۽ ’پخالي‘ يا ’ڪلهوڙا دور‘ جي ناهي جيڪا حيرت جي ڳالهه آهي.
”اُتي ڪا ٻي ويجهي سائٽ ڪونه آھي ڇا؟“
”ھتي ھڪ وڏي سائٽ مٺو زنگيجو آھي جيڪا ’ڳاڙھي‘ مسجد کان ٻه ٽي ڪلو ميٽر پري اوڀر ۾ آهي پر اها تاريخ کان آڳاٽي ناهي. ها، راڄي ديري وٽ prehistoric سائٽآهي. اسان وٽ اولهه سنڌ ۾ تاريخ کان آڳاٽا ماڳ آهن، اهي اولهه وارين نئن سان وابسته آهن، درياهه سان ۽ سنڌوءَ وارا ماڳ به بنيادي طرح ساڳيو ڪلچر آهن. ان طرح (وچ واري عرصي ۾) ٻيا ماڳ گهڻي ڀاڱي ڪلهوڙن جي دور سان تعلق رکن ٿا ۽ هي ٺڪريون به ڪلهوڙن جي زماني جون آهن.“ بخاري صاحب چيو.
”ماني تيارآهي!“ ان خوشگوار خبر سان اسان جو تسلسل ٽٽي پيو. شام تائين سج جي تپش برقرار رهي، سوا ست ٿيا ته انور صاحب ڪُوچ جو اعلان ڪيو. اونهاري جا ڊگها ڏينهن ... گرمي اڃا باقي هئي، پر هن کان پوءِ هتي ترسڻ جو ڪو به جواز ڪونه هو.