سنڌ جي برپٽن لاءِ پاڻيءَ جو خواب

26 آگسٽ 1995ع
سنڌ جي برپٽن لاءِ پاڻيءَ جو خواب

حڪومت ٽيڪس وجهڻ جي جيڪا به تجويز پيس ڪري، ان کي ”فيصلو“ سمجهڻ گهرجي، پر جڏهن حڪومت ڪنهن ترقياتي ڪم جو فيصلو ڪري ته ان کي ”وعدو“ سمجهڻ گهرجي. واعدا تمام گهٽ وفا ٿيندا آهن. ڇاڪاڻ ته انهن تي پئسو خرچ ٿيندو آهي. اهو سچ آهي ته سرڪار وٽ پئسا به عوام جا هوندا آهن ۽ اها هر قيمت تي ٽيڪس وصول ڪري ڇڏيندي آهي، پر اهي ٽيڪس ان لاءِ وصول ڪو نه ڪيا ويندا آهن ته عوام تي خرچ ٿين. هن وقت پاڪستان دنيا جي انهن ملڪن ۾ ٽاپ لسٽ تي آهي جتي سڀ کان گهڻا ٽيڪس وصول ڪيا وڃن ٿا ۽ گهٽ ۾ گهٽ ترقياتي ڪم ڪرايا وڃن ٿا. آبپاشيءَ وزارت ”فيصلو“ ڪيو آهي ته نئين گاج ڊيم، ريڻي ڪئنال ۽ منڇر رٿا تي ڪم ٿيندو. چون ٿا ته گاج ڊيم لاءِ واپڊا فزيبلٽي ٺاهڻ لڳي وئي آهي. دلان ۽ بوري بندن واريون تجويزون نيون آهن البت گاج، ريڻي ۽ منڇر تي بهتر آبپاشي نظام قائم ڪرڻ جا فيصلا ضياءُ الحق جي عام چونڊن واري وعدي کان مختلف ناهن. جيڪو مرندي مري ويو، پر وعدو وفا نه ڪيائين. گاج بند ۽ منڇر ڊيم بابت فزيبلٽي رپورٽون اڳ به ٻه ٽي ڀيرا تيار ڪيون ويون هيون، اهي ڪيڏانهن ويون؟ ريڻي ڪئنال به هڪ پراڻو خواب اهي، جيڪو صوبائي وزير ٻيهر ڏيکاريو آهي. في الحال ته ريڻي ڪئنال بابت اهو به چيو ويو ته سکر بئراج مان 50 هزار ڪيوسڪ کڻندڙ اهو ڪئنال 60 ڪلوميٽر ڊگهو هوندو، جنهن تي ڏهه ڪروڙ رپيا خرچ ٿيندا ۽ ان تي ساڍا ٽي لک ايڪڙ زمين آباد ٿيندي، اهو به ٻڌايو ويو ته گاج بند ۽ ريڻي ڪئنال لاءِ رقم وفاقي سرڪار مهيا ڪندي. سنڌي ماڻهو ههڙا ستابا خواب ڏسي خوشيءَ مان ڪٿي مري نه پون هڪ ٻيو خواب منڇر مان ڪوهستان لاءِ ڪئنال ڪڍڻ آهي. اها رٿا بالڪل ممڪن آهي، پر ڪاش حڪومت محض خواب نه ڏيکاريندي هجي! ڪوهستان جي ماڻهن کي في الحال ته آسرو ٿي پيو آهي، پر جڏهن اهو ٻڌجي ٿو ته ان ڪئنال ذريعي ڪراچيءَ کي پيئڻ جو پاڻي ملندو، تڏهن شڪ ٿئي ٿو ته متان هي خواب سچو نه هجي. ڪوهستان جا ماڻهو ته ٿيا دنيا جا وساريل لوڪ، پر ڪراچي ته وي آءِ پي شهرين جو شهر آهي. من ”مهاجرن“ کي راضي ڪرڻ جي بهاني ڪوهستان جي ماڻهن کي پاڻيءَ جي جهلڪ نظر اچي!
سنڌ ۾ آبپاشي نظام کي سڌارڻ ۽ ان کي سڌارڻ ۽ ان کي وسعت ڏيڻ جو ڪم اڄ کان 50 سال اڳ جتي جهليو ويو هو اڄ به اتي ئي بيٺو آهي. سنڌ يا ٻڏندي يا وري سڪندي رهي آهي يا ته ڪوٽڙي بئراج کان هيٺ پاڻيءَ جو ڦڙو به ڪو نه هوندو آهي يا وري اڄوڪا اٿل جا ڏينهن آهن، جڏهن سمنڊ ۾ 8-10 لک ڪيوسڪ پاڻي ڇوڙ ڪري رهيو آهي. پنجاب سرڪار ڇوڙ ڪندڙ ان پاڻيءَ کي ”ضايع“ ٿيندڙ قرار ڏيئي واپڊا جي مدد سان سنڌو ۽ ان جي ڏن ڀرو ندين تي بند ٻڌائن شروع ڪيا ته جيئن پنجاب جا صحرا آباد ٿين، توڻي جو سنڌ جو 66 سيڪڙو علائقو پاڻي! پاڻي! پڪاريندو رهيو آهي ته اوڇنگارون ڏيئي روئڻ جي ڳالهه جو گاج جي ڪاري پاڻيءَ ۽ سنڌوءَ جي اٿل سوين ماڻهو لوڙهي ڇڏيا ۽ وڏي ٻوڙا ٻوڙ ڪئي، پر هن ملڪ جي روايت آهي ته جيستائين وڏي ڪنهن حادثي ۾ بيشمار ماڻهو مرن ان مهل تائين ڪو به ترقياتي ۽ حافظتي اپاءَ نه وٺجي. ڪاڇي ۽ ڪچي جي ماڻهن ٻوڏ ۾ لڙهي سرڪار جو ڌيان ڇڪڻ ۾ ڪاميابي حاصل ڪري ورتي آهي ته ٻوڏن جي پاڻين کي روڪڻ لاءِ ڪي نوان ۽ مضبوط اپاءُ ورتا وڃن. صوبائي وزير جا تازا وعدا ڪاڇي ۽ ڪچي جي ماڻهن جي قربانين کانسواءِ ممڪن ئي ڪو نه هئا، نه ته اها حقيقت وزير صاحب پاڻ پاڻ مڃي ته 1976 کانپوءِ سنڌو نديءَ جي بندن لاءِ ڪا به رقم منظور نه ٿي آهي، جنهنڪري بند ڪمزور آهن. 1932ع ۾ ٺهيل ايف پي بند جي ٻيهر چڪاس هاڻي 1995ع ۾ ٿي آهي ته بند ۾ پيل مٽيءَ کي منهن ڏيڻ جي هڪ سيڪڙو صلاحيت به ڪو نه هئي. جيستائين قدرت معاملو هلايو پئي، قصو هليو پئي، پر قدرت آبپاشي کاتي جون ذميواريون ته ڪو نه کنيون آهن جو مرمت به اها ڪري! آبپاشيءَ جي صوبائي وزارت کان دائود ۽ دراوت بندن وارا فائل وسري ويا. کيجي ۽ مول بندن جا وعدا به وسري ويا. ٻارڻ بابت نه ڪجهه سوچيو ئي ڪو نه ويو. ڪارونجهر جي ندين جو به ڪو ذڪر ڪو نه آيو. اهي علائقا شايد ان ڪري وسري ويا جو برساتي ٻوڏ دوران انهن علائقن جي ماڻهن جا لاش نه لڙهيا!
سنڌ حڪومت جابلو ندين جو پاڻي جمع ڪرڻ ۾ سڀ کان پوئتي آهي. ٻيون صوبائي حڪومتون گهڻو اڳتي نڪري ويون آهن. بلوچستان ۾ موچاري نئه ئي بند ٻڌجي چڪا آهن ۽ اتان جو پاڻي زرعي مقصدن لاءِ استعمال ٿي رهيو آهي، سرحد ۾ به اهو سلسلو جاري آهي، پنجاب ۾ ته درياهن کي به سڪ ڪري ڇڏيو اٿائون، پر جڏهن پنجاب ۽ سرحد ۾ برساتي ندين ۽ ڍورن جو پاڻي جهليو ٿو وڃي تڏهن هڪ تڪراري سوال بڻجي ٿو وڃي، ڇاڪاڻ ته اهو پاڻي سنڌوءَ جي حصي جو آهي ۽ سنڌوءَ جي پاڻيءَ جي ورڇ جو معاملو اڃا تائين نبيري هيٺ آهي.
سنڌ لاءِ اها چڱي خبر آئي آهي ته 20 آگسٽ 95ع تي اهو فيصلو ڪيو ويو ته پاڻيءَ واري ٺاهه ۽ مالياتي ايوارڊ تي نظر ثاني ڪئي ويندي ۽ درياهن جي پاڻيءَ جي نئين سر ورڇ تي غور ٿيندو، اهو به بهتر ٿيو ته ان اجلاس جي صدارت پاڪستان جي صدر پاڻ ڪئي ۽ وزيراعظم به شريڪ هئي. پاڻيءَ جي نئين سر ورڇ تي صرف پنجاب کي اعتراض آهي. ظاهر آهي ته پنجاب کي پنهنجي حصي کان وڌيڪ پاڻي ملي رهيو آهي ۽ نئين ورڇ ۾ کيس اوترو ئي ڀاڱو ملندو جيڪو جائز هوندو.
پاڻيءَ جي مسئلي تي نظرثاني کان اڳ سنڌ صوبي کي ٻين معاملن سان گڏ به تمام اهم ڳالهيون هر صورت ۾ ياد رکڻ گهرجن. اول اها ته پاڪستان ۾ پاڻيءَ جا سڀ ذريعا ۽ انهن ۾ موجود مقدار واضح طور بيان ڪيو وڃي ۽ ان ذخيرن ۽ وهڪرن جو مجموعي پاڻي نظر ۾ رکي ورڇ ڪئي وڃي. پاڻي فقط اهو ڪو نه آهي، جيڪو درياهن ۾ وهي ٿو. پاڻي جا اها ذخيرا جيڪي جر ۾ موجود آهن، پڻ اهميت رکن ٿا ۽ اهو ياد رکڻ گهرجي ته جر ۾ سڀ کان وڏا ذخيرا پنجاب ۾ اڳ ئي موجود آهن جن جو مقدار پاڪستان جي ڪل زير زمين آبي ذخيرن جو 85 سيڪڙو آهي، يعني 35 ملين ايڪڙ فٽ، (ڪل ذخيرو 40 ملين ايڪڙ فوٽ آهي). سنڌ ۾ مشڪل سان ٽي ملين ايڪڙ فٽ پاڻي جر ۾ آهي. ان ڪري سنڌ کي پنجاب جي ڀيٽ ۾ درياهي پاڻيءَ جي گهرج وڌيڪ آهي. سو، جڏهن به پاڻيءَ جي ورڇ بابت ڳالهايو وڃي ته پنجاب جي زير زمين ذخيرن کي هر گز نه وساريو وڇي ڇاڪاڻ ته اهو به گڏيل قومي ذخيرن ۾ شامل ٿئي ٿو. پنجاب منگل ڊيم کانپوءِ سنڌ جو اوائلي، خريف اڳ ئي ختم ڪري چڪو آهي ۽ اهو سنڌ جو تاريخي حق آهي ته اوائلي خريف بحال ٿئي. پاڻيءَ جي ورڇ جو ٻيو اهو پهلو سنڌوءَ جي انهن ڏن ڀرو ۽ برساتي ندين تي بندن سان ڳنڍيل آهي جيڪي پنجاب ۽ سرحد ۾ ٻڌا پيا وڃن. اهو پاڻي قدرتي طور تي سنڌوءَ جو آهي ڇاڪاڻ ته اهو ازل کان سنڌوءَ ۾ شامل ٿيندو رهيو آهي. بند ٻڌجڻ سان اهو پاڻي سنڌوءَ ۾ داخل ٿيڻ کان رهجي ويندو ۽ سنڌوءَ جو پاڻي گهٽجي ويندو. اصولي طور تي اها سنڌوءَ جي پاڻيءَ جي چوري آهي جيڪا سنڌوءَ ۾ شامل ٿيڻ کان اڳ ڪئي وڇي يا پوءِ، ساڳيو نتيجو ڪڍي ٿ