سنڌ ۾ اسٽوپا

سنڌ ۾ اسٽوپا
اوائلي ٻُڌڪي آرٽ ۾ ٻُڌ کي ڪڏھن به انساني صورت نه ڏني وئي. پر اسٽوپا يا ڌرم چڪر ٻُڌ جي علامت ھو (انڪري شايد ايئن سمجھڻ مناسب ٿيندو ته جتي جتي ٻُڌ جي شبيھه موجود نه آھي ۽ محض ٻُڌڪيون علامتون ملن ٿيون، اھو اوائلي ٻُڌڪو ماڳ آھي ۽ گھڻو ڪري هنايانا فرقي سان تعلق رکي ٿو . سنڌ ۾ اسان کي ڪاھوءَ جي دڙي تي ئي ٻُڌ جون وڌ ۾ وڌ مورتيون نظر آيون آھن، باقي ٻئي ڪنھن به اسٽوپا يا ٺُلھه تي اھڙي فن جو مظاھرو نه ٿو ملي. سڏيرڻ جو ٺلهه، ٻڌڪا ٽڪر، ماجيران جي ماڙي وٽان به ڪشان دور جو فن مليو آهي.
اسان بھرحال اھو نٿا چئي سگھون ته سمورن اسٽوپائن ۾ ٻُـڌ جي رَک يا جسماني تبرڪ رکيل آھي، البت پوِءِ وارن ڏينھن ۾ ايئن ٿيندو رھيو ته ٻڌ سان منسوب شيون رکي اتي اسٽوپا طرز جون اڏاوتون ٺھنديون رھيون يا وري ايئن به ٿيو ته جتي جتي ٻوڌي مھا سنتن رھائش اختيار ڪئي يا وِھارا قائم ڪيا، اتي پڻ ھن مذھبي علامت کي اڏاوتي صورت ڏني وئي.
سنڌ ۾ لڀجندڙ ٺلهن (اسٽوپائن) ۾ عام طور ’ويدڪا‛ (ٺُلھه) پڌرا آهن. انهن تي انڊي، ۽ ان جي چوڌاري ’ويدڪا‛ (چوڌاري طواف جو رستو ) صاف ۽ پڌرا هوندا آھن. انهن کان مٿيان آثار ڊهي چڪا آهن، ان ڪري انڊي (گنبذ) کان مٿيان ٻيا مرحلا نٿا ڏسجن. ايئن نئنگ ۽ ڪيھرجِي وارن پٿري اسٽوپائن ۾ ته ظاھر آھي پر غور سان ڏسجي ته اتر سنڌ جي ميداني علائقي ۾ ڊرٻ چانڊيو، گاجي کھاوڙ (تعلقو وارھه)، ڌامراھه، لکي غلام شاھه (تعلقو ڳڙھي ياسين)، ماڙي ٺُل، ٽُوپ دڙو (تعقو ميرو خان)، ٺُلھي (تعلقو لاڙڪاڻو)، بگو دڙو (تعلقو شھداد ڪوٽ) وغيرهه جي بيھڪ به اھڙي ئي آھي جن جا ويدڪا (ٺُلھه) ظاھر ظھور بيٺاآھن ۽ پري کان ڏسبا آھن. انھن کان سواءِ دولت پور لڳ ’مير رڪڻ جو ٺُلھه‛ ته شاندار مثال آھي. جُھڪر ، باڊھه لڳ ڪانڌڙا / ڌامراھه دڙو وغيرهه تي به اسٽوپائن جي موجودگيءَ جو گمان ڪري سگھجي ٿو پر ھن وقت اتي ويدڪا، انڊا ۽ ’ھرميڪا‛ باقي نٿا ڏسجن ڇاڪاڻ ته اڪثر دڙن کي ماڻھن خزاني جي لالچ ۾ کوٽي تباھه ڪري ڇڏيو آھي.
ٻُـڌيه
ٻڌن جي حوالي سان ٻڌن ، ڪاڪن ۽ چنن جي رياست جو ذڪر ڪندي ڊاڪٽر بلوچ صاحب لکي ٿو ته، ” اسلام کان اڳ واري دور ۾ سيوھڻ کان وٺي گنداوا تائين ٻُڌيه جو مُلڪ ھو . غالباً ڪنھن وقت ’ٻُڌ قوم اتي گھڻائيءَ ۾ ۽ پڻ طاقتور ھئي. انڪري ان ملڪ تي ٻُڌيه نالو پيو، جيئن ڪي ٻيا پرڳڻا به قومن قبيلن پويان لوھاڻا، لاکا، سما يا سھتا سڏبا ھئا. اھي سڀ قومون ۽ قبيلا ڪن صدين کان وٺي ٻڌ مت جا پوئلڳ ھئا، ۽ انھيءَ ڪري ملڪ تي چچ برھمڻ جي قبضي خلاف ھئا. پوءِ چچ حملا ڪري طاقت جي زور سان انھن سڀني کي مڃايو. ٻڌيا طرف ھن کان پھريائين ملڪ جي ڏاکڻي ڀاڱي ’سيوستان-ڪاڪا‛ راڄ (ڪَڪڙ) تي حملو ڪيو ۽ بعد ۾ اترئين ’ڪڇي-گنداوا واري ڀاڱي تي ڪاھيو. برھمڻ حڪومت جي خاتمي خاطر سنڌ جي مکيه قومن محمد بن قاسم جي آجيان ڪئي ۽ مدد ڪئي. ان وقت ٻُڌيه جي ڏاکڻي ڀاڱي (سيوستان ۽ ڪڪا راڄ) ۾ ڪاڪا ۽ چنه مکيه قبيلا ھئا جن محمد بن قاسم سان صلح ۽ معاھدا ڪيا ۽ پڻ اسلام قبول ڪيو. نسل جي اعتبار کان ڪاڪا ۽ چنه ساڳي برادريءَ جا قبيلا ھئا. ميرعلي شير قانع جي وقت تائين نسب نامي جي ڪا اھڙي روايت ھئي جنھن جي بنياد تي ’تحفتھ الڪرام ۾ ڄاڻايو ويو ته محمد بن قاسم جي وقت ۾ سندن سردار جو نالو ’ڪاڪو‛ ھو، سو به چنو ھو. محمد بن قاسم پوءِ ٻُڌيا جي اترين ڀاڱي تائين ويو جتي گنداوا (قندابيل) ۾ سنسدس دور کان اڳ عرب فوج پھچي چڪي ھئي. جڏھن ٻُڌيه جو سڄو ملڪ سنڌ جي نئين عرب اسلامي رياست ۾ اچي ويو ۽ سڀ قبيلا پڻ اسلام ۾ داخل ٿيا، ته به انتظامي لحاظ سان ٻُڌيا جي سڄي اُلھندي ڀاڱي تي جيڪو جبل سان لاڳو ھو، ٻُڌيا جي قبيلن جي رياست قائم رھي. عرب اسلامي دور جي زوال ۽ پوءِ سومرن واري دور ۾ اھا رياست غالباً ھڪ جدا حڪومت بڻجي وئي. سمن جي دور ۾ ، خاص ڪري ڄام نظام الدين جي وقت ۾ سنڌ حڪومت جي مرڪزي طاقت ٻُڌيا طرف وڌي ۽ پڻ بلوچ قبيلن جو ان طرف غلبو ٿيو، جنھن ڪري ٻُڌيا جي قبيلي واري حڪومت گھٽجي ھڪ ماتحت رياست بڻجي وئي.
تاريخي اعتبار کان انھن قبيلن ۾ ٻُڌ وڌيڪ آڳاٽو ۽ وڌيڪ طاقتور ھو. ڪڇي ضلعي (بلوچستان) جي ناڙي واري ملڪ تي سندس سرداري قائم رھي. ھن وقت پڻ اتي ’مَٽ‛ ٻُڌن جو مرڪزي شھر آھي. ڪجھه اڳ ھيٺ ھاشم ٻُڌ جي ڳوٺ تائين ٻُڌن جي زمين ھئي پر ٻُڌن ۽ ٻرڙن واري جنگ ۾ جڏھن ھاشم ٻُڌ مارجي ويو ته ٻُرڙن اتي قبضو ڪيو. محمد بن قاسم جي وقت ۾ ڪاڪا ۽ چنه قبيلا، ھيٺ سنڌ ۾ ، سيوستان ۽ ڪاڪا راڄ طرف مکيه قبيلا ھئا. ان ساڳئي دور ۾ ۽ پوءِ به سومرن جي دور تائين مٿي ڪَڇِي جي ناڙي واري پرڳڻي ۾ گنداوا ۽ مُولھه (موره) جي پاڻيءَ وارو علائقو چنا برادريءَ جي چنن، وَڌن، ۽ ماڻڪن قبيلن جي حڪمرانيءَ ۾ ھو. (چوڻي آهي ته: چنه وَڌا، ماڻڪا، مُوره مَڳ ڌڻي).
سمن بعد انھن جي حڪمراني ختم ٿي پر سرداريون غالباً قائم رھيون. سمن کان پوءِ ارغونن ترخانن ۽ مغلن جي حڪومت ٿي. ارغون بولان مان لنگھي سِبي ۽ ڪَڇِي وارن پرڳڻن مان ۽ پوءِ سنڌ جي ڪاڇي (جيڪب آباد کان دادو ضلعن جو جبل سان لاڳو ڀاڱو) مان ٿيندا ھيٺ سيوھڻ ڏانھن آيا، جنھن ڪري ارغونن جو چنا برادريءَ سان ٽڪراءَ يا مقابلو ممڪن نظر اچي ٿو. (تفصيل: جنگناما)
سنڌ ۾ ٻڌن جو حوالو صدين کان اچي ٿو، پر سڄي تاريخ گم آهي. تاريخ ۾ ٽٽل حوالا ته موجود آهن پر انهن تي ڀروسو ڪري نٿو سگهجي. اڪثر روايتون هٿ ٺوڪيون آهن. هتي سمورو ڪچو پڪو مواد ڪٺو ڪرڻ جي ڪوشش ڪجي ٿي ته جيئن اڳتي انهن جي ڇنڊ ڪري سگهجي. ● سامبس دوارڪا جي راجا ڪرشن جي ستين راڻي جامنتي مان وڏو پٽ هو. سيوهڻ سندس تخت گاهه هو. هن سڪندر اعظم آڏو هٿيار ڦٽا ڪيا (سيوهڻ صدين کان: صفحو 51) ● 620ع ۾ قنوج جي راجا هرش سنڌ تي قبضو ڪيو، هو ٻڌ مت جو پوڄاري هو ● سنڌ جو راءِ گهراڻو چندر ونسي يادو خاندان مان هو. اروڙ جو والي چندر بن سيلائج مقرر ٿيو، تڏهن راجا متو (ٻڌ مت جو پوئلڳ) سيوهڻ جو گورنر هو ● جڏهن قنوج جو راجا هرش مري ويو، تڏهن اروڙ تي ديواءِ (راءِ گهراڻو) قابض ٿيو. سيوهڻ جو گورنر راجا متو ئي رهيو ● راءِ سهارس پٽ ڏيو راءِ اروڙ جو حاڪم 622ع ۾ مري ويو ● ان کان پوءِ سهاسي پٽ سهارس حاڪم ٿيو ته راجا متو 662ع ۾ ڀڄي ويو ۽ قنوج ۾ سهيرس بن راسل وٽ پهتو ۽ ان جي مدد سان راءِ گهراڻي جي راجپوتن جي حڪومت ختم ٿي ● راءِ گهراڻي جي حڪومت سيوهڻ تي 450ع کان 662ع تائين قائم رهي. ● چچ بن سيلائج (۽ ڀاءَ چندر بن سيلاج جو) 662 ک�