سنڌ ۾ اسٽوپا

�ن حڪومت ڪئي ● ڏاهر بن چچ 700ع ۾ اروڙ جو راجا ٿيو ● راجا متو ان کان اڳ چندر بن سيلائج سان بغاوت ڪري ڀڄي وويو. ● چندر(برهمڻ) به جلد مري ويو ۽ ڏاهر حڪومت تي ويٺو ● حجاج بن يوسف سنڌ تي پهيون حملو 705ع (86 هه) ۾ ڪيو، جنهن ۾ محمد هارون نمري مارجي ويو. سترهون حملو محمد بن قاسم 712ع (93هه) ۾ ڪيو. حجاج بن يوسف 905 هه ۾ مري ويو، 96 هه ۾ وليد بن عبدالملڪ مري ويو. سليمان بن عبدالملڪ محمد بن قاسم کي قيد ڪرائي واپس گهرايو.
اتر سنڌ ۾ قديم ٺـُلهَه هڪ ڳجهارت
سنڌ ۾، خاص ڪري اتر سنڌ ۽ ڪاڇي جي علائقي ۾ هنڌ هنڌ قديم ٺـُلهن جو هڪ سلسلو نظر اچي ٿو. عام ماڻهو انهن ٺلهن کي ٽالپرن جي صاحبيءَ سان منسوب ڪن ٿا. سندن خيال آهي ته مير صاحبن اهي ٺلهه منظم چوڪيداريءَ جي خيال کان ٺهرايا هئا، سپاهي انهن ٺلهن تي بيهي پري پري تائين ڏسندا هئا ڇاڪاڻ ته هنن کي اتر کان حملن جو خطرو هو.
ڪي ماڻهو وري چوندا آهن ته اڳئين زماني ۾ انهن ٺلهن تي بيٺل عملدار پري کان ايندڙ گهوڙن تي نظر رکندا هوندا، ڇاڪاڻ ته ان زماني ۾ ٽپال گهوڙن جي ذريعي پهچائي ويندي هئي. جيئن ئي، پري کان ڪو گهوڙو ايندو نظر ايندو هو، نئون تازه دم گهوڙو ۽ گهوڙيسوار اڳين منزل لاءِ تيار ٿي بيهندو هو. انهن خيالن تي خود مقامي ماڻهن کي گهٽ ويساهه آهي. انڪري قديم آثارن جو هي سلسلو هڪ ڳجهارت بڻجي ويو آهي.
اهڙا ٺلهه گهڻو ڪري سنڌو درياهه جي الهندي پاسي آهن، ڪي ٿورا ٺلهه اوڀر پاسي به آهن. جن ۾ سڀ کان مضبوط ۽ سهڻو ٺلهه دولت پور ويجهو ’مير رڪڻ‘ وارو آهي، ان کان سواءِ نوان جتوئي ويجهو ’سرڻي ڪوٽ‘ وارو ٺلهه به ٺاهوڪو آهي. مقامي ماڻهو ان ڪوٽ کي به ميرن سان منسوب ڪن ٿا. اڃا به اتر ۾ هڪ ٺلهه خيرپور ميرس ۾ پريالوءِ ويجهو هو (خبر نه آهي ته اڃا به آهي يا ڊهي ويو).
وچولي ۽ ڏکڻ سنڌ ۾ به ڪي اهم ٺلهه رڪارڊ تي آهن، جن ۾ خاص طور تي برهمڻ آباد وارو ٺلهه، ڪاهوءَ جي دڙي وارو ٺلهه ۽ سڏيرڻ جو ٺلهه قديم آثارن سان واسطيدر صاحبن جي توجهه جو مرڪز رهيا آهن. اتر سنڌ ۾ موهن جي دڙي مٿان بيٺل اسٽوپا، ڪانڌڙن جي دڙي تي ڊٺل ٺلهه، جهوڪر جي دڙي مٿان ڊٺل ٺلهه به ساڳئي تسلسل ۾ ڏسجن ٿا. انهن سڀني ٺلهن کي قديم آثارن وارا ٻوڌڪن آثارن جي قطار ۾ شامل ڪن ٿا.
اتر سنڌ ۾، خاص ڪري سنڌوءَ جي ساڄي ڪناري تي بيٺل ٺلهه ان لحاظ کان گونگا آهن جو اهي پنهنجي اصلي حالت ۾ باقي نه رهيا آهن. اهي ٺلهه اصل ۾ ڪنهن ساڳي نوعيت جي عمارتن جا اندريان ڀاڱا آهن. ڪاڇي ۾ بيٺل انهن قديم اڏوتن جي حالت هن وقت ايتري ته زبون آهي جو اهي محض پڪسرا گول ٿنڀا محسوس ٿين ٿا. انهن ٿنڀن جي چوڌاري ٻيا عماراتي تفصيل ڊهندا پيا وڃن. انهن جي ڊهڻ جي رفتار ۾ وڏي تيزي ان وقت آئي جڏهن جديد آبپاشي نظام پيو ۽ زمينن ۾ سم ۽ ڪلر ۾ واڌ آئي، يا وري انهن آثارن جي چوڌاري انساني سرگرمي وڌي وئي. اسان شايد انهن جي اصل حقيقت تائين پهچي نه سگهون ها، پر خوشقسمتيءَ سان اڄ به ڪي ٻه ٽي ٺلهه ڪي قدر بهتر حالت ۾ آهن، انهن مان هر ٺلهه ۾ ڪو نه ڪو اهڙو اڏاوتي پهلو بچي ويو آهي جو اسان ڪنهن ڪنهن بهتر نتيجي تائين پهچي سگهون ٿا.
هي ٺلهه گنڌارا، مگڌ، موهن جي دڙي يا ڪاهوءَ جي دڙي وارن عظيم اسٽوپائن جهڙا شاندار کڻي نه به هجن، ته به ٻوڌڪي دور جا اهم اهڃاڻ آهن، جتي اسلام کان اڳ سنڌ جا ماڻهو هڪ اهڙي هستيءَ جي پوڄا ڪندا هئا جنهن نرواڻ حاصل ڪيو ۽ ان رياضت سان هُو ’مڪمل شعور‘ سان هڪ ٿي ويو.
سڄي ايشيا ۾ اسٽوپائن جا کوڙ سارا نمونا آهن. عام طور تي انهن جي صورت اهرامي، شِکاري، گول يا وري بيضوي هوندي آهي. سنڌ ۾ به انهن جا خاص نمونا موجود هئا. اهڙيون جهلڪون اسان کي مير رڪڻ، سڏيرڻ، ڪاهو ۽ موهن جي دڙي وارن اسٽوپائن ۾ نظر اچن ٿيون. جيئن ته ڪاڇي ۾ انهن عمارتن جا فقط مرڪزي ٿنڀي نما اهڃاڻ باقي بچيا آهن، انڪري انهن جي بيهڪ کي نظر ۾ رکي عام طور تي ’ٺلهه‘ چيو وڃي ٿو. انهن ٺلهن جي لسٽ ڪجهه هن ريت آهي:
1-جهوڪر (جي سامهون موجود هو جيڪو هاڻي بلڪل غائب آهي) 2- لنگهه. 3- ٻِيڙو چانڊيو. 4- ڌامراهه. 5 - گاجي کهاوڙ. 6- ٺُلهه بهليل شاهه. 7- ڌِڱ. 8- لکي غلام شاهه. 9 – هَيرو خان. 10- جوهي (وٽ هو جيڪو هاڻي ڊهي ويو آهي). 11 -. مارُو ٺلهه. 12 – ٺُلهي. 13 – ٻٻرلوءِ. 14 – نئنگ (هي اسٽوپا مڪمل طور پٿرن جو آهي). اهڙا ئي ٻيا ٺلهه لاڙڪاڻي، قمبر ۽ دوادو ضلعن جي ڪن ٻين ڳوٺن وٽ به ٻڌجن ٿا. انهن ٺلهن جي زبون حالي لاءِ گهڻي قدر ته جاگرافيائي اثر اندازي ذميوار آهي پر ڪن حالتن ۾ انهن جا مٿيان طبق ڪن حالتن ۾ هٿرادو طرح به ڊاٺا ويا آهن، مثال طور سَرڻي ڪوٽ ۾ ويٺل ماڻهن ٻڌايو ته هنن سرڻي ڪوٽ واري اسٽوپا جي مٿئين ٺلهه جي اوچائي ڇهه فٽ گهٽائي ان جي سڌي ڪئي هئي ته جيئن اتي ويهي ڌاڙيلن جي حملي کان بچاءُ ڪري سگهجي! يقيناَ ڪي ٺلهه سم، سيڪ، ۽ سهارو ختم ٿيڻ پاڻ ڊهي پيا هوندا. انهن حالتن ۾ اسٽوپائن مٿان ٺاهيل گنبذ نما گول اڏاوت (ٽوپ) سنڌ ۾ هاڻي باقي نه بچي آهي.

نئنگ اسٽوپا
اهي آثار فقط ميدانن ۽ ڪاڇي ۾ ئي نه آهن پر کيرٿر ۾ به ڪٿي ڪٿي نظر اچن ٿا. اسان کي اهڙا آثار شاهه گودڙيي کان اولهه ۾ اتي به نظر آيا جتان نئه ڪيهرجي شروع ٿئي ٿي. ڀِت جبل وٽ نئنگ شريف جي درگاهه کان ڏيڍ ڪلوميٽر جي پنڌ تي پڻ هڪ دلچسپ اڏاوت ٽڪريءَ جي ڪنڌيءَ سان ڪجهه ايئن بيٺي آهي ڄڻ پري پري تائين نظر ڊوڙائيندڙ مورچو هجي، پر هيءَ ڪا فوجي اڏاوت ڪونه هئي. هن اڏاوت بابت تاج صحرائي صاحب خيال ڏيکاريو هو ته اهو ’پارسين جو دخمو‘ (Tower of silence) آهي.
هتي، پٿر گولائي ۾ اوساريا ويا هئا ۽ ٺلهه جهڙي بيهڪ ۾ ان جي گولائي 20-22 ميٽر ۽ قطر 6.45 ميٽر آهي. اوچائي ۾ هن وقت 12 فٽ بيٺل آهي پر ان جي اصل اوچائي اڃا به وڌيڪ هئي. ٺلهه جا ٻه دائرا آهن. هڪ ٻاهريون ۽ ٻيو اندريون. اندريون ننڍو دائرو ٻاهرئين دائري کان به ٽي فٽ مٿي ڪجهه ان ريت بيٺو آهي جو وڏي دائري تي چڙهي ننڍي دائري جي چوڌاري طواف ڪري سگهجي ٿو. يقيناً هن ٺلهه جو مقصد به اهو ئي هو. 4.80 ميٽر ڊگهي ۽ 1.5 ميٽر ويڪري هڪ ڏاڪڻ زمين کان مٿي ٺلهه تائين وٺي وڃي ٿي، ان ۾ ڏهاڪو ڏاڪا رکيل آهن. تاج صاحب جو خيال هو ته جڏهن هن علائقي ۾ پارسي لوڪن جو اثر هو، تڏهن اهي پنهنجا مڙدا ان ٺلهه تي رکي ويندا هئا ته جيئن ڳجهون ۽ ٻيا پکي اهو کائي کپائي ڇڏين.
پر ڇا هي سچ پچ ’دخمه‘ هو؟ اسان جي خيال ۾ اهو ٻُڌڪو اسٽوپا ٿي سگهي ٿو جنهن جا امڪان وڌيڪ آهن ڇاڪاڻ ته هي خطو ٻڌن جي اثر هيٺ رھيو آھي، ان کانسواءِ ڪاڇي ۾ ملندڙ ڪافي اسٽوپا ان ئي نموني جا آهن. هن اسٽوپا (يا دخمه) جي پٿرن جي اوساريءَ ۾ ڪوبه مصالحو استعمال ٿيل نه آهي. پٿر جا اڻگهڙيل بلاڪ هڪ ٻئي مٿان گولائيءَ ۾ سٿيا و