سنڌ ۾ اسٽوپا

يا آهن ۽ ڪوشش ڪئي وئي آهي ته پٿرن کي هڪٻئي سان ڀچائڻ ۽ مضبوطي رکڻ لاءِ ننڍا ننڍا پٿر وٿين ۾ ڀريا وڃن. ننڍڙن پٿرن پنهنجي ذميواري خوب نڀائي آهي.

ٺـُلـهه بهليل شاهه
جوهيءَ کان 15 ڪلوميٽر اولهه ڏکڻ ۾ نئه گاج جي هڪ ڇاڙهه تي. ديهه ٺلهه، تپو بهليل شاهه (علي مراد ۽ بهليل شاهه کان اتر ۾) ڳوٺ مير خان رودناڻي/ مرکاڻ رودناڻي ويجهو واقع آهي.
ماپون: هي اسٽوپا زمين جي سطح کان 15 فٽ اوچي دڙي تي ٺاهيو ويو آهي. اهو دڙو موهن جي دڙي جي همعصر سائٽ آهي. 20-25 فٽ اوچي هن ٺلهه ، کي ڏکڻ کان ڏاڪڻ آهي. هي مستطيل ٺلهه اولهه اوڀر ڊگهو آهي. هَيرو خان وٽ به هوبهو اهڙو ئي چؤڪور اسٽوپا آهي. بهرحال، هن ٺلهه جو بنيادي پليٽفارم ڇهه فٽ اوچو اڻگهڙيل پٿري بلاڪن جو ٺهيل آهي، جنهن کي مِٽي گاري سان اوساريو ويو هو. ان بنياد تي اڏيل چؤڪور ٺلهه اوڏڪو آهي. ان ۾ ڪچي سر استعمال نه ٿي آهي پر اوڏڪي اڏاوت آهي. ڏکڻ پاسي کان اُڀي ڏاڪڻ اٿس جيڪا ڏکڻ اولهه واري ڪنڊ تي وٺي وڃي ٿي. ٺلهه جيئن مٿي تئين سوڙهو ٿيندو وڃي ٿو، اهو ئي هن ٺلهه جي مضبوطيءَ جو راز آهي. ڏاڪڻ چڙهي مٿي وڃبو تي ٺلهه جي الهندي اڌ ۾ پڪسرو گولائي دار ٺلهه هرميڪا نظر ايندو. ان گولائيءَ جي چوڌاري به پڪين سِرن جي چوڪنڊي اوساري محسوس ڪري سگهجي ٿي. پر اهي اوساريون اوڏڪي ٺلهه جي بلڪل وچ ۾ آهن ۽ ٻاهران نظر نٿيون اچن. ’خزاني جي شڪارين‘ ان هرميڪا جي به ٿوري گهڻي کوٽائي ڪئي آهي. چون ٿا ته اڳي هن ٺلهه تي گنبذي ٽوپ به هو جيڪو هاڻي ڊهي ويو آهي يا خزاني جي لالچين ڊاهي ڇڏيو آهي.
هي ٺلهه جنهن دڙي تي ٺهيل آهي، اهي بنيادي طرح موهن جي دڙي جا همعصر آثار آهن. دڙي تي ٻڌڪي دور جو ٺڪراٽو به ملي ٿو.

هيرو خان ٺُلهه
تعلقي جوهيءَ ۾ جوهيءَ کان ڪجهه اتر اولهه پاسي اڌ ڪلاڪ کن جيپ جي پنڌ تي هيرو خان ڳوٺ آهي. اهو ڳوٺ سُڪ نئه جي ڪنڌيءَ تي آهي. سُڪ نئه اصل ۾ نئه گاج ئي آهي جنهن جو پيٽ تير ڀِت ٺهڻ کان پوءِ سڪي ويو آهي. ان هوندي به ان ۾ تير ڀت وٽان 5000 کن ڪيوسڪ پاڻي اچي ٿو، جنهن تي آبادي ٿئي ٿي. هيري خان ڳوٺ جي اتر پاسي هڪ ٻُڌڪو ٺلهه بيٺل آهي، جيڪو اتر سنڌ ۾ ڊٺل اڪثر ٺلهن جي شڪل شبيهه ۽ اڏاوت جي نموني کي واضح ڪري ٿو. هي ٺلهه بهليل شاهه ۽ گولو فقير طرف قائم ٺلهه جو همشڪل هوندي به ان کان ڪجهه اضافي وصفن جو مالڪ آهي. بهليل شاهه ٺلهه پوريءَ طرح ڪچي مِٽي يا ڪچين سرن جو ٺهيل آهي، سواءِ ان جي ته ان ٺلهه جو وچون مرڪزي (core) حصو پڪل سرن جو آهي، جيڪو فقط مٿي چڙهڻ کان پوءِ نظر ايندو.
هيري خان واري ٺلهه جي ڇهه فٽ ويڪري ڏاڪڻ اتر پاسي کان آهي، جيڪا 25 فٽ اوچي ٺلهه تائين وٺي وڃي ٿي. مٿي چڙهڻ بعد وچون گول مرڪز (core) ڏسجي ٿو. جيڪو 2 فٽ قطر جو پڪسِرو آهي. هي ٺلهه، هيٺان کان جيئن مٿي، تيئن اندر طرف سوڙهو ٿئي ٿو، ان ڪري مضبوط بيٺو آهي. هن ٺلهه جي ويڪر (ڏاڪڻ کي ڇڏي) باقي 15 فٽ آهي. ان ويڪر ۾ آرپار قد آدم ۽ ونگدار پڪسري سرنگهه آهي. جنهن کي اتر پاسي ٻه فٽ کن اندر بند ڪري ڏيوريءَ کي صورت ۾ ’ديو اسٿان‘ ٺاهيو ويو هو. هن وقت ماڻهن ان ديوار جو ڪجهه حصو ڀڃي ڇڏيو آهي جنهن ڪري آرپار سرنگهه ظاهر ٿي پئي آهي. اها ئي سرنگهه ڏکڻ پاسي کان تقريباَ 12-10 فٽ اندر آهي. لڳ ڀڳ اهي ئي وصفون ’لنگهه ٺلهه‘ ۾ به آهن.