سنڌ ۾ تيل ۽ گئس

سنڌ ۾ تيل ۽ گئس

ڪلان ڪوٽ جي ڀرسان هن وقت پاڪستان ۾ فرانس جون گڏيل ٽيمون تيل جي تلاش ۾ مصروف آهن. ٻڌجي ٿو ته ٺٽي ضلعي مان هن وقت هڪ ٻن هنڌان تيل لڌو ويو آهي پر ماڻهن کي شڪايت آهي ته ضلعي ۾ خوشحالي نه آئي آهي. سنڌ جي غريبن کي ڪهڙي خبر ته ترقيءَ ۽ پيداوار جي سمورن ذريعن تي ڪهڙا ڪهڙا نانگ ويٺا آهن. هنن کي ته فقط اها خبر آهي ته جنهن جنهن ملڪ ۾ تيل نڪتو آهي تنهن تنهن ملڪ ۾ سک وڌيو آهي ۽ ماڻهو خوشحال ٿي ويا آهن. کين اها ڳالهه سمجهه ۾ ئي نه ٿي اچي ته جيڪڏهن سعودي عرب، دبئي، ابوظهبي، ڪويت، عراق ۽ ايران جهڙا ملڪ تيل نڪرڻ سبب شاهوڪار ٿي سگهن ٿا ته نيٺ سنڌ جي ماڻهن جي قسمت ڇو نٿي بدلجي؟
جنرل ايوب خان پنهنجي حڪومت دوران آئل اينڊ گئس ڊيولپمينٽ ڪارپوريشن ذريعي تيل جي ڳولا لاءِ پهريان قدم کنيا. تڏهن پرڏيهي ماهرن سٺيون اميديون ڏيکاريون ته، سنڌ جي ڌرتيءَ ۾ اهي سڀ اهڃاڻ موجود آهن جيڪي تيل ۽ گئس جي موجودگيءَ ڏانهن اشارو ڪن ٿا، کين اميد هئي ته اهي ذخيرا ٿورڙا ناهن. پوءِ کوٽاين جو سلسلو هلي پيو. پر ملڪ ۾ اهي افواهه گهڻي وقت تائين گردش ڪندا رهيا ته پاڙيسري ملڪن، خاص ڪري ايران کي اعتراض هئڻ ڪري بلوچستان جي الهندي سرحد تي تلاش روڪي وئي. انهن افواهن ۾ ڪيترو سچ هو؟ چئي نٿو سگهجي.
بدين ضلعي جي تعلقي گولاڙچيءَ ۾ يونين ٽيڪساس آئل ڪمپنيءَ ٺيڪو کنيو، اهو ڪم 1977ع کان 1981ع تائين هليو ۽ نيٺ 16_ مئي 1981ع تي تيل ظاهر ٿيو. هيءُ ماڳ ’خاصخيلي ڳوٺ‘ آهي، جنهن مان روزانو 3800 بيرل تيل نڪري ٿو. کوهه جي اونهائي لڳ ڀڳ ساڍا پنج هزار آهي. 1983ع ڌاري بدين جي ئي هڪ ڳوٺ ’لغاري‘ مان تيل نڪتو، جنهن مان روزانو 8800 بيرل تيل نڪري ٿو.
1984ع ۾ ٽنڊي عالم وٽان لڌل کوهه مان روزانو 1340 بيرل تيل نڪري ٿو. يونين ٽيڪساس ڪمپنيءَ 1984ع ۾ ئي تجيڏي لڳ هڪ ذخيرو لڌو جيڪي خاصخيليءَ کان ويهه ميل اوڀر ۾ آهي. ان کوهه مان روزانو 3800 بيرل نڪرن ٿا. ساڳي ڪمپنيءَ ساڳئي سال داٻيجيءَ وٽان ٻه ذخيرا هٿ ڪيا، جن مان ترتيبوار 2900 ۽ 3100 بيرل روزانو نڪرن ٿا. 1985ع ۾ ڏکڻ مزاريءَ وٽ نئون ذخيرو لڌو ويو جنهن مان 2500 بيرل نڪرن ٿا. ساڳئي وقت حيدرآباد کان 24 ميل پري ترڪ ۽ سونو وٽان تيل لڌو ويو، اتان 1600 بيرل نڪرن ٿا. 87_1986ع ۾ سانگهڙ ۽ ڪراچيءَ جي ڀرپاسي مان تيل لڌو ويو. لڌل ٻين کوهن مان به چڱو خاصو مقدار نڪري ٿو، لاشاري کوهه مان 3024 بيرل، ڪوٽار کوهه مان 2450 بيرل، لاشاري کوهه کان 27 ڪلوميٽر پنڌ تي لڌل هڪ کوهه مان 5220 بيرل تيل نڪري ٿو.
دادو ضلعي جي شهر پيٽاري جي هڪ کوهه مان جيڪو 2250 فوٽ اونهو آهي، 1545 بيرل تيل نڪري ٿو، گهانگهرو وٽان 3000 بيرل، سانگهڙ جي هڪ کوهه ٻوٻي مان 10900 بيرل تيل نڪري ٿو. ٻولهاڙيءَ وٽ ترڪيءَ جي مدد سان لڌل هڪ کوهه مان لڳ ڀڳ 32،67،000 ليٽر روزانو نڪري ٿو.
تيل وانگر سنڌ، قدرتي گئس سان به مالامال آهي. سڀ کان پهرين 1981ع ۾ خاصخيليءَ وٽا، ان کان پوءِ لغاري، گولاڙچيءِ داٻيجي، ناري، بخاري، جانو، ماتلي، مخدوم پور، لاشاري، ڪوٽار، ٿاڻو بولا خان، سري ۽ هنڊي وٽان ذخيرا لڌا ويا. پر ڇاڪاڻ ته ڏکڻ پاڪستان ۾ سڀ کان پهرين بلوچستان جي علائقي ’سُئي‘ مان گئس جو ذخيرو لڌو ويو ۽ اهو ماڻهن کي ٻارڻ لاءِ مهيا ڪيو ويو، تنهن ڪري اڄ تائين سنڌ ۾ عام ماڻهن جي زبان تي قدرتي گئس جو نالو ’سئي گئس‘ آهي.
گذريل ڏهن ٻارهن سالن ۾ سنڌ مان تيل ۽ گئس جا جيترا ذخيرا لڌا ويا آهن، انهن مان اڪثر سرڪاري طور تي اڃا ظاهر نه ڪيا ويا آهن. سچ پچ ته قدرتي وسيلن واري کاتي اڃا تائين درست انگ اکر ظاهر ئي نه ڪيا آهن، شايد ڪا مصلحت هجي! يا وري ظاهر ڪرڻ ضروري نه سمجهيو ويو هجي. انهن کوٽاين مان سنڌ جي ماڻهن کي خوشحالي جي توقع رکڻ جائز آهي، پر هيل تائين واسطيدار ڳوٺن، تعلقن ۽ ضلعن ۾ به زندگيءَ ڦيرو نه کاڌو آهي سڄي صوبي جي ڳالهه ئي نه ڪجي!
سرڪار جي ان رويي سبب مقامي ماڻهن ۾ پکڙيل چِڙَ ۽ مايوسي صاف ڏسجي ٿي. ان ڪري اهي وڌيڪ تعاون ڪرڻ لاءِ هروڀرو تيار به نٿا ٿين. اڪثر هنڌن تان اهڙيون خبرون به پهچن ٿيون پاڻيءَ لاءِ کوٽيل کوهن مان پئٽرول يا گاسليٽ جي بوءِ اچي ٿي پر ماڻهو اهي کوهه ان ڊپ کان بند ڪريو ٿا ڇڏين ته متان سرڪار کي خبر نه پوي ۽ هو بي دخل ٿي پون. پرڏيهه ۾ جنهن ماڻهن جي زمين مان تيل لڀجي ٿو، اهو مالامال ٿيو وڃي پر سنڌ ۾ ائين ناهي، هتي اهو ماڻهو بي دخل ۽ ڪنگال ٿيو وڃي. اها منهنجي ذاتي راءِ ناهي پر اهي دانهون، سڏڪا ۽ سرگوشيون عام ماڻهن جون آهن، جيڪي منهنجي ڪنن ٻڌيون آهن.
بهرحال، ڪجهه سرڪاري پڌراين موجب هن وقت ملڪ ۾ تيل جي روزاني کپت اڍائي لک بيرل آهي، جنهن مان ٽيهه سيڪڙو ملڪي وسيلن مان حاصل پيو ٿئي.