سنڌ ۾ غلاميءَ جي دور جي واپسي

19 نومبر 1995ع
سنڌ ۾ غلاميءَ جي دور جي واپسي

سنڌ ۾ جنهن تيزيءَ سان خانگي جيلن جي موجودگيءَ جا راز فاش ٿيڻ شروع ٿيا آهن، اکين ۽ ڪنن تي اعتبار ئي نٿو اچي! ايئن ته آفريڪا جي جهنگن ۾ به ڪو نه ٿيندو هوندو. واقعي! ايئن پيو لڳي ته سنڌ ۾ ”غلاميءَ واري دور جو ٻيو جنم“ ٿي چڪو آهي. سانگهڙ لڳ هي جيل شايد پوءِ به ظاهر نه ٿين ها جيڪڏهن انساني حقن لاءِ ڪم ڪندڙ اداري جي ٽيم اتي نه پهچي ها!
انساني حقن جي اها ٽيم اوستائين ڪيئن پهتي؟ اهو هڪ ٻيو سوال آهي، اصل سوال هي آهي ته ان علائقي جي ماڻهن جو ضمير ۽ شعور ڪٿي هو جن چئن سالن کان سنگهرن ۾ ٻڌل ماڻهن کي رئيس مريد خان مري ۽ رسول بخش راهوءَ جي کيتن ۾ ڪم ڪندي پئي ڏٺو؟ غلام هاري ٻڌائين ٿا ته کانئن سڄو ڏينهن ڪم ورتو ويندو هو ۽ شام جو وڻن سان ٻڌي سڪي ماني ڏني ويندي هئي.“ ڇا سڄي ڳوٺ ۾ ، اوڙي پاڙي ۾ ۽ سڄي تر ۾ اهڙو ڪو به ماڻهو ڪو نه هو جيڪو ”سياسي ذهن“ رکندڙ هجي! ڇا سڄي ضلعي جي ماڻهن جون اکيون پوريل هيون؟ ڇا سڄي علائقي ۾ ڪا به سياسي تنظيم، ڪو به سياسي ڪارڪن، ڪا به عوامي تحريڪ، ڪا به پيپلز پارٽي،جيئي سنڌ ترقي پسند يا محاذ پارٽي ڪو نه هئي؟ جيڪڏهن اهي سڀ موجود هئا ته پوءِ سمجهڻ گهرجي ته انهن اڄ تائين رڳو وقت وڃايو آهي. جن پارٽين جون اکيون ۽ ڪن بند هجن ۽ جن جا ڪارڪن انساني حقن جي خوفناڪ ڀڃڪڙين تي چپ هجن، انهن کي ڪو به حق نه آهي ته اهي پنهنجي موجودگيءَ جي دعوا ڪن ۽ پاڻ کي ”پارٽي“ سڏائين!
محترمه ڀٽو هڪ هفتي لاءِ سنڌ جي دوري تي لاڙڪاڻي پهچي رهي آهي. هوءَ هارين جي غلامي جو ٻڌي ڪو نه پئي اچي، کيس ته خبر ئي ناهي ته ملڪ ۾ ڇا پيو ٿئي! هن سنڌ ڪابينا ۽ پ پ سنڌ ڪائونسل جا اجلاس طلب ڪيا آهن جن ۾ پيپلز پارٽيءَ پاران سڄي سنڌ ۾ قومي ۽ صوبائي اسيمبلين جي چونڊن جا انچارج مقرر ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويندو. پارليامينٽري سياست ڪندڙ سياستدان پنهنجي ڪم کي لڳا پيا آهن پر سنڌ جي کيتن ۾ ڇا پيو ٿئي؟ هاري ڪرشن ڀيل جي پيرن ۾ زنجير آهي. جنهن جو ٻيو ڇيڙو هن انگوڇي وانگر ورائي ڪلهي تي رکيو آهي ۽ وڍيل ڪمندن جي وچ ۾ ڌرتيءَ تي ماٺ ڪيو ويٺو آهي. لڄ لٽيل سيتا ڪولهڻ پنهنجي ور راڻي سان پيرين اگهاڙي بيٺي آهي ۽ سڄي سنڌ کي گهوري رهي آهي، هن کي ته اها به خبر نه آهي ته وزيراعظم بينظير ڀٽو سنڌ جي دوري تي آهي. 6 هزار ايڪڙن تي وڏيري لاءِ ٻيا ڪيترا غلام ماڻهو ڪم ڪندا هوندا؟ ان ندازو هرڪو هڻي سگهي ٿو. سنڌ جي کيتن جي پيرن جون زنجيرون ڇڻڪي رهيون آهن پر انهن جا پڙاڏا اسلام آباد ته ٺهيو سانگهڙ جي انتظاميا تائين به نه ٿا پهچن!
سانگهڙ جو ڊپٽي ڪمشنر چوي ٿو، ”مون کي اهڙن واقعن جي خبر ئي ڪو نه هئي.“ اهو ڊپٽي ڪمشنر پاڻ به هڪ هاري جو پٽ آهي ۽ هو ”هاريءَ جو درد“ محسوس ڪري سگهي ٿو. انساني حقن جي تنظيم جڏهن کيس قيدي هارين تي ظلمن جي وڊيو فلم ڏيکاري تڏهن ئي هن کي احساس ٿيو ته هو ڪيڏو بي خبر ويٺو آهي. هن ان مهل ئي ڪي حڪم جاري ڪيا پر ڊي سي صاحب جي بي خبريءَ سبب ”ظلم“ ڪجهه عرصو وڌيڪ هليو آهي. سندس بي خبري معاف ڪرڻ جهڙي نه آهي پر جيڪڏهن ساڻس ڪا رعايت ڪري سگهجي ٿي ته اها صرف ان ڪري جو هو پاڻ جيڪڏهن ساڻس ڪا رعايت ڪري سگهجي ٿي ته اها صرف ان ڪري جو هو پاڻ به هڪ هاريءَ جو پٽ آهي. توقع ڪجي ٿي ته هاري4 جو پٽ هارين کي انصاف ڏياريندو باقي ڪنهن ڊپٽي ڪمشنر مان سنڌ کي ڪا به اميد ڪو نه هوندي آهي.
سنڊي ٽائمز لنڊن جي رپورٽر ڪيرولين جيڪڏهن پاڻ کي انگريز اداڪاره نه سڏائي ها ته شايد سنڌ جي ”معتبر“ وڏيرن جو جبر ثابت ئي نه ٿئي ها! ڪيرولين جي نيرين اکين مان سنڌ جي غلام هارين لاءِ ڪريل لڙڪ ڏسي، اهو سوال ذهن ۾ ٻيهر اڀري اچي ٿو ته سنڌ جو درد رکندڙ وقمي ڪارڪنن جي اکين ۾ لڙڪ ڇو نه آيا ۽ هنن ڪيرولين جي آمد کان اڳ اهو ڇو نه محسوس ڪيو؟“ آئون کلندي ڪيئن کير پيئان..... منهنجي سنڌڙي آ سڏڪن ۾ ”ڳائيندڙه ڪري رهيا آهن، سواءِ سنڌ جا لڙڪ اگهڻ جي! ڪيرولين چوي ٿي، ”مون ٽين دنيا جون گهڻئي ذلتون ڏٺيون آهن پر هن واقعي مون کي ڇرڪائي ڇڏيو آهي.“ مائي! تون ڇا ڇرڪي هوندينءَ اسان کي پنهنجي ”باشعور ڪارڪنن ۽ عوام جي سياست ڪندڙ پارٽين“ جي بي نتيجا جدوجهد ۽ بي حسيءَ ڇرڪائي ڇڏيو آهي!
وڏيرو مريد خان مري ڪير آهي ۽ سندس ”طريقه واردات“ ڇا آهي؟ هو علائقي جو وڏو زميندار آهي، پيرپاڳاري جو مريد هئڻ جي ناتي فنڪشنل مسلم ليگ جو ميمبر آهي علائقي ۾ سندس ايتري دهشت اهي جو مائرون پنهنجن ٻارن کي دڙڪو ڏيئي ماٺ ڪرائينديون آهن ته ”مريدن خان ڀيو اچي!“
سانگهڙ جي غلام هارين جا زنجير ٽٽڻ جي واٽ تڏهن کلي جڏهن خود هڪ غلام هاري خميسو ڀيل هڪ مهينو اڳ ڀڄي نڪتو ۽ ڪنهن ريت وڃي انساني حقن واري ڪميشن تائين پهتو. کيس قيد مان آزاديءَ جي وڏي سزا ملي! سندس پيءَ کي قتل ڪري ان جو لاش چئن ڏينهن تائين پورڻ جي اجازت نه ڏني وئي ۽ هڪ مهيني تائين سندس زال ۽ ڀيڻ سان جنسي ڏاڍ ٿيو.
هي هاري چار سال اڳ 35 هزار رپين ۾ وڪاڻا هئا. چئن سالن جي پورهئي کانپوءِ به مٿن هڪ لک رپيا قرض باقي آهي!! هاري وڪڻندڙ شخص گل حسن رند هو ۽ خريدار هاڻوڪو مالڪ. ملڪ ۾ رڳو ”ظالم زميندار“ ئي ڪو نه اهن، وردي پوش بدمعاش به اهن جن ذاتي جيل ٺاهي رکيا اهن. اهڙي ئي هڪ ”فرض شناس“ آفيسر جو نالو ”ڊي ايس پي غلام رسول راهو“ طور اخبارن ۾ ڇپيو آهي جنهن جي ذاتي جيل م عورتن سان جنسي ڏاڍائي روز جو معمول آهي.
غلامن جو ڪاروبار جاري آهي، مصر ۾ چوسول تي ٻانها وڪامبا هئا، ٻولي لڳندي هئي ۽ صحتمند قيدي آقائن جي پويان ڍورن وانگر هلي پوندا هئا. ٿر مان ”سنڌ“ ڏانهن رڳو ڳئون ۽ ٻڪريون وڪامجڻ ڪو نه اينديون آهن ۽ نه وري واپاري رڳو ڍور وٺڻ مٺي ويندا آهن. رئيس مريد مريءَ جي ڪمدار به ته اهو ئي چيو ته ”رئيس مريد مڍي ڏانهن پورهيت خريد ڪرڻ ويو آهي!“ 21 صديءَ جي چائنٺ جو لفظ هاڻي گهڻو ڪٽجي ويو آهي ۽ سنڌ لاءِ ته بنهه بي معنيٰ آهي ڇاڪاڻ ته هتي اڃا تائين ڪولهي، ڀيل، ميگهواڙ ۽ مسلا سڀ کان سڀ ٿر جي ريگستان مان ڦاسائي سنڌ جي بئراج ايراضيءَ ۾ وڪيا وڃن ٿا. ٻولي لڳي ٿي ۽ غلام جي غلامي هڪ وڏيري وٽان ٻئي وڏيري ڏانهن منتقل ٿئي ٿو.
لنڊن مان هلي سنڌ پهتل اخباري رپورٽر ڪيرولين هڪ ڏينهن ۾ سنڌ جي ”غلام هارين“ سان ملي انهن جي وڊيول فلم ٺاهي سگهي ٿر پر اسان جي انتطاميا جيڪا حڪومت کي ”سڀ خبر“ جي رپورٽ موڪلي ٿي، بي خبر آهي ته هتي چئن سالن کان ”غلامي“ هلي رهي آهي. انتطاميا کي يا ته خبر نه ئي يا وري ”اکيون ٻوٽيون“ ويون هيون. اهو ڪم جيڪو ضلعي انتظاميا ۽ پوليس کي ڪرڻ کپندو هو، سو صحافين ۽ انساني حقن جي تنظيمن ڪيو ۽ هڪ ڏينهن اندر نه رڳو ظلم جو ڦاٽ ڦاڙيو بلڪه ثبوت هٿ ڪري انتطاميا تائين پهچائي ڇڏيا. ڳالهه اتي ختم نٿي ٿئي. بلڪه ڳالهه اتان شروع ٿئي ٿي. غلامي ۽ انسان جي باقاعدي خريداريءَ جو هي سلسلو فقط چئن سالن کان هلندڙ نه آهي. گذريل سال ڏي�