سنڌ ۾ قديم ترين لکت

سنڌ ۾ قديم ترين لکت

ٿرون سائٽ جي اوڀر ۾، ٺيڪ ان پيچري تي جيڪو ٽڪري جي ڏکڻ واري ڳوٺ ڏانهن وڃي ٿو، زمين ۾ اهو پٿر کتل آهي، جنهن تي مُهين جي دڙي مان لڌل لکت جهڙي لکت موجود آهي. اهو بي ڊولي شڪل جو پر 5x8 فٽ ماپ جو پٿر آهي.
ڇاڪاڻ ته هيءُ ماڳ سنڌو تهذيب کان به اڳ جو آهي ۽ هتان سنڌو دور جو ڪو به ٺڪراٽو نٿو ملي، تنهن ڪري بنا هٻڪ جي اهو چئي سگهجي ٿو ته، گجو اهو ماڳ آهي جتي سنڌو ماٿري جي سڀ کان قديم لکت موجود آهي. اکرن ۾ هڪ گول آهي، ٻيو اکر چوڪنڊي کي چئن خانن ۾ ورهائي ٺاهيو ويو آهي، هڪ اکر مڇي جهڙو آهي، هڪ اکر هڪ چورس کي ٻن بي ترتيب ٽڪنڊن ۾ بدلائي ٺاهيو ويو آهي. هڪ اکر مستطيل آهي جنهن کي ٻن ٽڪنڊن ۾ ورهائي، مستطيل جي چئني ڪنڊن جي ڪنڍين جهڙا وڪڙ ڏنا ويا آهن، هڪ اکر ٻه مهينبيراڳڻ جهڙو آهي، هڪ اکر جي شڪل سمجهائڻ مشڪل آهي، ڪي ٻيا به سنها ٿلها نشان آهن.
هيءُ پٿر هڪ پيچري تي آهي. ڳوٺ ڏانهن ايندڙ ويندڙ ماڻهو هن پٿر تي پير رکي اڳتي هليا ويندا آهن. دلچسپ ڳالهه اها آهي ته، هيل تائين ڪنهن به آرڪيالاجسٽ جي اک هن لکت تي نه پئي آهي.
هيل تائين ماهرن سنڌو لکت پڙهڻ لاءِ وڏي جاکوڙ ڪئي آهي ۽ مختلف زاوين کان اڀياس هلندڙ آهي. مان پنهنجي مشاهدي کي ان قابل ته نه ٿو سمجهان جو ان جي آڌار تي ڪا صلاح ڏيان، البت مُهين جي دڙي واري ٻولي ۽ علامتن بابت هڪ ڪچي راءِ مون قائم ڪئي آهي، جيڪا تجويز ڪرڻ ضروري سمجهان ٿو. منهنجي خيال ۾ سنڌو ماٿريءَ جي قديم تهذيب ۾ ڳالهائي ويندڙ ٻوليءَ جا بنياد ڳولڻ لاءِ ٿر ۾ هيڊڪوارٽر قائم ڪرڻو پوندو جتي قديم سنڌو تهذيب ڄمي(Freez) ٿي وئي آهي.
ٿر هڪ اهڙو علائقو آهي، جتي جابلو ۽ ميداني علائقن جي ڀيٽ ۾ تهذيبي ملاوٽ گهٽ ٿي آهي. اهو ئي سبب آهي جو سنڌي تهذيب جون ڪيئي پاڇيون ٿر ۾ اڃا تائين موجود آهن. ساڳيو چارڻڪو، ڌنارڪو ۽ باراني زرعي نظام، سماج، زيور ۽ علامتون! اسان مختلف وقتن ۾ ٿر ۾ رلندي اهو شدت سان محسوس ڪيو آهي ته، اوٺي توڙي ٻيا مالوند، پنهنجن جانورن تي سڃاڻپ جا جيڪي نشان هڻن ٿا سي نه رڳو هزارن جي تعداد ۾ آهن پر انهن جي مُهين جي دڙي وارين علامتن سان هڪجهڙائي آهي. وڏي ڳالهه ته اهي نشان مخصوص قبيلن وٽ پيڙهين کان هلندا پيا اچن. انهن نشانن جو ڪو نه ڪو عجيب نالو يا اُچار آهي جن مان اڪثر اُچارن کي ڪا معنيٰ به ڏني وڃي ٿي. جڏهن ته اڌو اڌ نشانن جي معنيٰ جو پتو خود قبيلي وارن کي به ناهي.
سچي ڳالهه ته اها آهي ته، ذهن اهو تسليم ئي نٿو ڪري ته، اها زبان جيڪا هيڏي عاليشان تهذيبن وٽ خيالن جي ڏي وٺ جو ذريعو هئي ۽ جيڪي لکي به ويندي هئي سا ختم ٿي چڪي هوندي. اهو صحيح آهي ته اڳوڻي لکت جو رواج ختم ٿي ويو آهي، اهو به سچ آهي ته ساڍن چئن هزار سالن جي تاريخ ۾ بي شمار نوان لفظ وجود ۾ آيا ۽ پراڻا مروج نه رهيا هوندا، پر اهو ڪيئن ممڪن آهي ته ڌرتي، آسمان ۽ درياهه جا نالا ۽ اُچار به باقي نه رهيا هجن! گهٽ ۾ گهٽ ويد ته سنڌو درياهه جي نالي جي تصديق ڪئي آهي. اهو چوڻ ته ”سنڌو“ سنسڪرت جو لفظ آهي، وڏي ڏاڍائي آهي.
منهنجي خيال ۾ جڏهن ڌاريون قومون سنڌو ماٿريءَ ۾ آيون تڏهن انهن مقامي دراوڙي تهذيب کي شڪست نه ڏني ۽ نه وري دراوڙي تهذيب جي شڪل وڏي حد تائين ڦٽائي سگهيون. گهڻو ممڪن آهي ته، خود سنسڪرت زبان جيڪا لپي اختيار ڪئي اها قديم سنڌو تهذيب کان ورتي هجي ۽ سنسڪرت ۾ بي شمار لفظ دراوڙي زبان جا هجن. سوچڻ جي ڳالهه اها آهي ته، ڇا ڌارين لوڪن پهرين ڏينهن، جيئن هنن سنڌوءَ جا ڪنارا وسايا هوندا، رگ ويد رچڻ شروع ڪيو هوندو؟ ظاهر آهي ته نه. ٻيو نه تڏهن به ڏيڍ ٻه صديون ته لڳي ئي ويون هونديون. ان عرصي دوران هنن مقامي ديويون ۽ ديوتائن شِو ۽ ڪالي وغيره کي پنهنجايو، يعني پاڻ کي مقامي تهذيب موجب تبديل ڪيو. ڇا هنن فقط ديوي ۽ ديوتا کي پنهنجيو ڪيو هوندو؟ اهو ڪيئن ممڪن آهي ته ديوتا کي قبول ڪري سندس حڪمن کي رد ڪيو وڃي! ديوتائين جا حڪم ٻيو ڪجهه به نه پر سماجي قانون هوندا آهن. يقيناً ڌارين لوڪن مقامي سماجي قانونن کي تسليم ڪيو هوندو ۽ ائين دراوڙي تهذيب ۾ ٻاهريون اثر ۽ ٻاهرين اثر ۾ دراوڙي اثر ملي هڪ ٿي ويا هوندا. ان ميل ميلاپ سنڌو ماٿريءَ جي ٻوليءَ ۽ لکت تي به اثر ڇڏيو هوندو. جيڪڏهن رگ ويد کان اڳ سنڪرت جي ڪا لکت موجود آهي ته اها پيش ٿيڻ گهرجي نه ته ائين به سوچي سگهجي ٿو ته سنسڪرت واري لپي اصل ۾ سنڌو ماٿريءَ جي قديم لپي جو نئون روپ آهي.