سنڌ ۾ نقاشيءَ جي روايت

�لائقي ۾ 1400 کن ويھارا ۽ 18000 کن پروھت ھئا، جن مان اڪثر پروھت پوءِ اتان لڏي ويا، ۽ اتي باقي ڪي ٿورا وڃي بچيا ھئا جن کي به ڌرمي ڄاڻ مڙئي پُوري ساري ھئي. ٻُڌن جي زوال جي ابتدا لڳ ڀڳ 255ع کان 518 ع ۾ ٿي، جنھن جو خاڪو Son Yun پنھنجي سفر دوران ڪيل مشاھدي ۾ ڄاڻايو آھي. ان حوالي سان ھي صاحب شڪ ڏيکارين ٿا ته گنڌارا ۽ ڪشمير جي وچ ۾ سنڌو ماٿريءَ جا گڏ ٿيل اڪثر فنڪار ھتان لڏي ويا يا جلاوطن ٿي ھليا ويا. ڇا اھي سنڌوءَ جو ڪنارو ڏيئي ڏکڻ طرف سنڌ تائين ھليا ويا؟ يا اڃا به ڏکڻ ۾ ڏکڻ ھندستان طرف ھليا ويا؟ يا ماڳهي ٻڌمت موڪلائيندو ٿي ويو؟
چِلاس وٽ ئي تاريخ کان آڳاٽي دور ( ميسوليٿڪ دور ) جي چٽسالي به ملي آھي. اھي ويھارو کن اُڪرون آھن. انھن ۾ اڪثر جانور حرڪت ۾ ڏيکاريل آھن، اھي ريئلسٽڪ انداز جون ۽ گَھِريون اُڪريل تصويرون آھن. انھن ۾ انساني شڪليون، جانور خاص ڪري سرھه ، گڊ، ڦاڙھا ۽ لُومڙ آھن. ڊاڪٽر دانيءَ جي خيال ۾ اھي شڪار جا منظر آھن. ان ماڳ تان لڌل ٽِڪنڊن اوزارن ۽ کُرچڻين (اسڪريپرز) جي بنياد تي چلاس جي شڪاري دور وارن انسانن کي ميسوليِٿڪ (پٿر جي وچين دور جو) سمجھيو وڃي ٿو. ڊاڪٽر داني انھن اُڪرن کي تقريباً 3000 کان 50000 قبل مسيح جون سمجھي ٿو. جيئن ته چلاس وٽ ڪو به ٽاڪرو اجھو يا غار نه آھي انڪري ڊاڪٽر صاحب جو خيال آھي ته چلاس جا ميسولِٿڪ لوڪ حقيقي معني ۾ خانه بدوش ھئا. چلاس ۾ پالتو جانور جھڙوڪ ڪُتو ، لاڙي ڍڳو به اُڪريل آھن، تير ڪمان به موجود آھي ۽ ٽُٻڪن جون قطارون به آھن.

سـنـڌ ۾ دريـافـت ٿـيـل پـٿـري نقـاشي
سنڌ ۾ سڀ کان آڳاٽي نقاشيءَ جا ڪجھه ماڳ اڳ ئي رڪارڊ تي آھن. انھن مان ھڪ ماڳ ٺٽي ضلعي جي شھر گُجو لڳ ’ٿَرڙو‛ ٽڪريءَ تي آھي. ٻيو ماڳ ھاڻوڪي ڄامشوري ضلعي ۾ لَڪي جبل جي اولھه پاسي ڏلھه وٽ آھي. اھي ٻئي ماڳ اين جِي مجمدار صاحب 30-1928 ڌاري ڳولي لڌا ھئا.
ٿرڙو ماڳ لاءِ ھو صاحب لکي ٿو ته ، ”اتي ٽن ھنڌن تي ڪي علامتون اڪريل آھن. ھڪ پٿر تي ڇھه عدد نشان آھن پر باقي ھنڌن تي ھڪ ھڪ نشان آھي .. ڇھن نشانن ۾ ھڪ ماڻھو، تير ڪمان، ۽ ھڪ ٻه حصا ٿيل مستطيل آھي.‟
مجمدار کي ٽڪريءَ جي ڏکڻ واري پاسي، جتي هي قديم ماڳ آهي، 1600x800 فٽن جي ايراضيءَ ۾ لاتعداد اُڇر پکڙيل مليا هئا. ان وقت مجمدار کي هن ماڳ تي، ٽن جاين تي پٿريلي مٿاڇري مٿان علامتون اُڪريل نظر آيون هيون. هڪ هنڌ اهڙين علامتن جو تعداد ڇهن کان گهٽ نه هو. باقي ٻن جاين تي هڪ هڪ علامت ملي. آرڪيالاجسٽ انهن علامتن ۾ ماڻهو، ڪمان ۽ تير ڏسن ٿا. ان ۾ هڪٻئي کي ڪٽيندڙ ٽڪنڊو به آهي. هو انهن علامتن کي موهن جي دڙي ۽ هڙپا مهرن جهڙو سمجهن ٿا. پر هو انهن علامتي تصويري تحريرن بابت ڪا به حتمي راءِ ڏئي نٿا سگهن ته اهي ڪڏهن لکيون ويون. مجمدار هتان 250 کن اُڇر (blades) ۽ cores کنيا.

گجي وٽ قديم نقش
مجمدار ۽ ٻين آرڪيالاجسٽن کي هن هنڌ جيڪي علامتي تحريرون نظر آيون. هنن پنهنجي رپورٽن ۾ انهن کي شايع نه ڪرايو آهي. البت انهن مان علامتن جو هڪ مجموعو جيڪو مون کي ان هنڌان مليو، هتي پيش ڪجي ٿو:
هي پٿر سائٽ کان ٿورو پرڀرو اوڀر ۾ ٺيڪ ان هنڌ تي آهي، جتان واٽهڙو ٽَڪري لهن يا چڙهن ٿا. هي پٿر زمين ۾ ستل حالت ۾ آهي ۽ ان جي ڊيگهه ويڪر 8x5 فٽ آهي.جيئن ته هي پٿر زمين ۾ سُتل آهي ۽ ان جي چوڌاري ڦري سگهجي ٿو، ان ڪري اهو به نٿو چئي سگهجي ته اهي نشان ڪهڙي پاسي کان بيهي ڏسڻ گهرجن. ڀڳل ٽُٽل بيضوي شڪل واري هن پٿر جو مٿاڇرو سڌو آهي، جنهن تي ڇيڻيءَ جي مدد سان مختلف جاميٽريڪل علامتون اُڪيريون ويون آهن. سڀ کان واضح نشان هڪ دائرو آهي. هڪ چوڪنڊي نشان کي چئن برابر خانن ۾ ورهايو ويو آهي.
هڪ نشان ۾ هڪ چوڪنڊي کي ٻن ٽڪنڊن ۾ تقسيم ڪيو ويو آهي. ساڳي طرح هڪ مستطيل کي ٻن ٽڪنڊن ۾ ورهائي مستطيل جي چئني ڪُنڊن تي ڪُنڍيون (hooks) ٺاهيون ويون آهن. هڪ نشان مڇيءَ جهڙو آهي. اهڙيءَ طرح ڪجهه ٻيون به نمايان شڪليون ۽ مختصر بي ترتيب نشان آهن. هي پٿر پڪ سان اهو ئي آهي. جنهن بابت مجمدار چيو ته، ”هڪ هنڌ اهڙين علامتن جو تعداد ڇهن کان گهٽ نه هو.“ مجمدار لکي ٿو ته، ”ٿرڙو ٽڪريءَ تي ننڍا دڙا ۽ مٽيءَ جا ڍڳ آهن، جيڪي پنج ڇهه فٽ اوچا آهن ۽ انهن هن علائقي کي وڪوڙي رکيو آهي، شايد ان ڪري ڪارٽر ان کي چؤديواريءَ وارو شهر (walled city) چيو آهي.“

ڏلهه
ساڳي طرح ڏلھه واري ماڳ جي نشاندھي ڪندي چوي ٿو ته ”اتي 50 فٽ ويڪري ديوار جيڪا 6 فٽ اُڀي آھي، ڪي تازا سنڌي اکر، انسانن جون منڍيون، ھٿ جي تري، تير ۽ ڪمان، سنک، ٻيڙي، سرھه ۽ ھرڻ ڇاپيل آھن انھن مان اڪثر نشان وري وري ٺاھيل آھن.‟
اھي ماڳ مون به چڱي طرح ڏٺا آھن. مجمدار صاحب جنھن سرھه ۽ ھرڻ جو ذڪر ڪيو آھي، اھي ھاڻي موجود ڪونه آھن، خوشقسمتيءَ سان انھن مان سرھه جي تصوير اسان وٽ موجود آھي. ٿرڙو ۽ ڏلھه جي حيثيت پنھنجي جاءِ تي، پر آئون سمجھان ٿو ته نئه سيتا ھر لحاظ کان وڌيڪ اھم ماڳ آھي، جتي پٿر جي دور کان وٺي ٻُڌڪي زماني تائين، بلڪه پوءِ جون اُڪرون به نه رڳو موجود آھن پر اھي موضوعن ۽ تعداد ۾ به گھڻيون ۽ انوکيون آھن.
لڪي ۽ بڊي جبل جي وچ ۾ ڪرچات کان اتر طرف جهانگارا ويندڙ رستي تي ڏلهه ڳوٺ آهي. ان کان اٽڪل هڪ فرلانگ جي فاصلي تي ٻن ٽڪرين جي وچ ۾ هڪ برساتي ڍوري جو پيٽ آهي. هن ڍوريءَ جي ٽڪرين مان هڪ جو اتر وارو پاسو ڀت جهڙو لسو ۽ وارياسي پٿر جو (نرم) آهي. هن سطح جي ڊيگهه اٽڪل 50 کن فٽ ۽ ڇهن فٽ اوچائي آهي. ٻنهي ڇيڙن وٽ اها ويڪر ۾ ٽي ٽي فٽ آهي. ان تي ڪي جاميٽريائي ۽ عجب جهڙا چٽ ڪوريل آهن. هنن نشانن جون ماپون اٺن کان 14 انچن جيتريون آهن. مٿين ڀِت جي وچ ڌاري ڪي نشان سنڌي اکرن جهڙا ۽ ڪي ٻيا ماڻهن ، ماڻهوءَ جي منڍي، هٿ جي تري، تير ڪمان، سنک، ٻيڙي، سنڌي سرهه ۽ هرڻ جي شڪل جهڙا اڪريل آهن. جُتيءَ جهڙو هڪ نشان، گهڻو ورجايل آهي. ڪجهه مهندسي چِٽ جهڙوڪ چورس ، مستطيل خانن ۾ ورڇيل چيلي يا نـَو ٽِڻ راند جهڙا خانا يا گهرن وغيره جون علامتون ٿي سگهن ٿا. مسٽر اين جي مجمدار جي راءِ ۾ هي سڀ اڪريل اهڃاڻ گهڻا پراڻا نه هئا. پر ويجهڙائيءَ ۾ ڪن ڌنارن، جيڪي اتي مال چارڻ لاءِ ڦرندا رهندا آهن، واندڪائيءَ جي وِندر طور بيهي ٺاهيا آهن. ڏلهه تاريخ کان آڳاٽو ماڳ به آهي.