سهيل سانگي

سهيل سانگي: سنڌي صحافت جو سدائين نوجوان ڪردار

آڪٽوبر 1950 ۾ ڳوٺ جنجهي ۾ جنم وٺندڙ سهيل سانگي اصل ۾ نه سهيل آهي ۽ نه سانگي. سندس اصل ٿري نالو سينئل يا سينهل آهي. ٿري لفظ آهي ”سنئيو ياسنهيو“ جنهن جي معنيٰ ته خبر نه آهي ته ڇا آهي، پر مائٽن جو اهو نالو رکيو ته ضرور ڪا سهڻي معنيٰ هوندي. خبر ناهي ته کيس پنهنجو اهو نالو ڇو نه وڻيو! شايد حيدرآباد جي شهري دوستن لاءِ اهو اجنبي نالو بنهه اوپرو هو، جن ان کي ”سُهيل“ سمجهيو. ائين سينهل به ان تي اعتراض نه ڪيو ۽ خاموشيءَ سان اها تبديلي قبول ڪري ويو. پوءِ ، هُو ”سهيل“ ٿي ويو. ”سانگي“ سندس قلمي نالو آهي پر لاڙڪاڻي جا ’سانگي‘ ابڙا هن کي سانگي قوم جو سمجهندا آهن ۽ اهو سوچي خوش ٿيندا آهن ته هي پڙهيل ڪڙهيل ماڻهو به اسان جي ڪُڙم قبيلي مان آهي. سهيل پنهنجو قلمي نالو ”سانگي“ ڇو رکيو؟ ڇا هو مير عبدالحسين ”سانگي“ کان متاثر هو؟ سهيل پاڻ ٻڌايو ته هو ميٽرڪ وارن ڏينهن ۾ شاعري ڪندو هو ۽ پنهنجو تخلص ”سانگي“ چونڊيو هئائين. هي لفظ خالص ٿري معنيٰ ۾ ”سانگيئڙا، جهانگيڙا، ماروئڙا“ آهي. سانگي معنيٰ اهي مارو لوڪ جيڪي مال چارڻ جي ”سانگي“ وس چرڻ ويندا آهن.
هو جيڪي آهي يا نه آهي، ”سهيل سانگي“ آهي ۽ منهنجو هڪ ذهين دوست آهي. جيئن انور پيرزادو منهنجو جبلن جو ساٿي هو، تيئن سهيل سانگي منهنجو جيل جو ساٿي آهي. سهيل جيل کائي آيو، مون کي ان جي خوشي ناهي پر هو جيل ۾ منهنجو سٺو ساٿي ٿي رهيو، جيل ۾ سندس موجودگيءَ مون لاءِ هڪ سٺو ادبي ماحول پيدا ڪيو، قلمڪار جو هو! ايئن ته ڪامريڊ جمال نقوي ۽ امرلال به منهنجا جيل جا سٺا ساٿي هئا پر ڪامريڊ جمال سان احترام جو رستو هو ۽ امرلال کي شاعري ۽ ادب بدران سياسي ڳالهيون ۽ ٻيا معاملا وڌيڪ پسند هئا.
سهيل ۾ شاعري جا جيوڙا ان وقت داخل ٿيا جڏهن هو اٺين درجي کانپوءِ سال کن گهر ۾ ويٺو رهيو. تعليم جا وسيلا نه هجن ته ڪيڏي به خواهش جي باوجود ٻار نٿو پڙهي سگهي. هو پاڻ ۾ ٽي ڀائر هئا، وڏي مشڪل سان ڪو هڪ ٻار پڙهائيءَ لاءِ حيدرآباد تائين وڃي پئي سگهيو. ائين سينهل جنجهي پنهنجي ڳوٺ جنجهي (تعلقو ڇاڇرو) مان نڪري حيدرآباد پهتو.
جيئن بيروزگاريءَ جو دور هوندو آهي، تيئن ڪڏهن ڪڏهن بي تعليميءَ جو دور به ايندو آهي. اهو ”بي تعليمي“ وارو هڪ سال سينهل لاءِ اهم هو. سندس ڳوٺ ۾ ڪتاب ايندا هئا، ڄام ساقي جيڪو سندس سئوٽ آهي، ڪميونسٽ پارٽيءَ ۾ سرگرم هو. ڳوٺ ۾ شاهه جو رسالو، شيخ اياز جي شاعري، روسي ناول ۽ ڪجهه سياسي فلسفي جو مواد ايندو هو. سهيل اهي خوب پڙهيا پر سوشلسٽ معاشيات جا ڪتاب ان وقت کيس ڇا سمجهه ۾ آيا هوندا؟ ايڪنامڪس هڪ ڏکي سائنس آهي، جيڪا فڪشن ۾ سمجهائجي ته جلد سمجهه ۾ اچي ويندي آهي.
ڳوٺ جنجهي ۾ پهتل ڪتاب پڙهي ۽ ان ڳوٺ ۾ پڙهائيءَ جا بند رستا ڏسي، سندس ذهن ۾ اهي خيال ضرور اٿل پٿل ڪندا رهيا هوندا ته نيـٺ اسان جو ڀاڳ ائين ڇو آهي؟ تبديلي اچڻ گهرجي. سهيل ان ذهني آنڌ مانڌ سان حيدرآباد جي ماحول ۾ گهڙيو. قدرتي طور سندس ويجهڙائپ ڄام ساقيءَ سان هئي. ايئن هو SNSF ۾ آيو. ڪتاب پڙهڻ ۽ شاعري ڪرڻ وارا اڪثر نوجوان اشاعتي ادارن ڏانهن ويندا آهن ايئن سهيل به اخباري حلقي ۾ اچي ويو. سهيل انگريزيءَ ۾ ايم اي ڪئي ۽ عملي طرح هن مهل تائين 45 کان مٿي سال پرنٽ ۽ اليڪٽرانڪ ميڊيا کي ڏيئي چڪو آهي.
جيل ۾ سهيل سان سٺي هم خيالي ٿي وئي. ايتري حد تائين جو آئون فخر سان چوندو آهيان ته سهيل منهنجو جيل جو ساٿي آهي. ٻه ٽي سال اڳ (2010 ۾) آڪسفورڊ يونيورسٽي پريس لاءِ تيار ڪيل ڊڪشنري جي لانچنگ حيدرآباد ۾ رکي سون، ته OUP جي MD امينه سيد به حيدرآباد هلي. حيدرآباد پريس ڪلب ۾ پريس ڪانفرنس رکي وئي. سهيل به آيو ته مون امينه کي فخر سان تعارف ڪرايو هو ته ”هي آهي سهيل سانگي، منهنجو جيل جو ساٿي !“ عام طور تي ماڻهو پنهنجو نوڪري ۽ ڪيريئر بچائڻ لاءِ جيل وڃڻ جهڙيون ڳالهيون آجرن جي آڏو نه ڪندا آهن، باقي ٻين جي سامهون وڏيون ٻٽاڪون هڻندا آهن. آئون به هروڀرو ڪونه ڳالهائيندو آهيان پر جيڪا ڳالهه ضمير موجب ٺيڪ آهي، مون ڪڏهن به چوڻ يا ٻڌائڻ ۾ هٻڪ محسوس نه ڪئي آهي. امينه تعارف ٻڌي هيڪر ته ککي وکي ٿي وئي، پر پوءِ کِلي ماٺ ٿي وئي، سمجهي وئي هوندي ته صحافت ۽ جيل ڪيترا لازم ملزوم ٿين ٿا.
سو، سهيل منهنجو جيل جو ساٿي ٿيو. ڇا اسانجي اڳ به پاڻ ۾ ڪا ملاقات هئي، يا جيل وارن مهرباني ڪري اسان جي ملاقات ڪرائي هئي؟ منهنجو خيال آهي ته هڪ ملاقات ٿيل هئي. آئون ڪو پريس رليز ڏيڻ لاءِ ”سنڌ نيوز“ اخبار حيدرآباد ويو هئس. ريشم گليءَ واري چاڙهيءَ ويجهو ٽانگا اسٽينڊ جي ڀر ۾ آفيس هئي. سهيل سب ايڊيٽر هو، مان وٽس گهڻو نه ترسيو هئس جو ٻين اخبارن کي به ساڳي خبر ڏيڻي هئي. اها ملاقات سهيل کي ياد نه آهي. سندس چوڻ آهي ته اسانجي هڪ ملاقات تڏهن ٿي هئي جڏهن هو اسانجي گهر آيو هو، اها ملاقات مون کي ياد نه آهي. پر هيءَ جيل واري ملاقات ته اسان ٻئي قيامت تائين وساري نه سگهنداسين.
اجھو! مون کي سهيل سان هڪ ٻي ملاقات ياد پئي اچي، اها ملاقات تِلڪ چاڙهيءَ جي هيٺيان اسٽيشن روڊ تي يونيورسل بُڪ ڊپوءَ جي ڀر ۾ ”قومي ڪتاب گهر“ تي ٿي هئي، اتي سهيل 1968ع کان ”سيلز مين“ طور ويهندو هو ۽ ڪتاب پيو پڙهندو هو. تازو، مون کي سهيل ٻڌايو ته اهو ”پارٽيءَ جو دڪان“ هو. سهيل 1969ع ۾ پارٽيءَ جو ميمبر ٿيو. اها ڳالهه به هن مون کي تاوز ئي (آگسٽ 2013 ۾) ٻڌائي نه ته هيترن سالن ۾ نه مون ڪڏهن هن کان پڇيو ۽ نه ئي هن ڪا اهڙي لکا ڏني. سو اسان جي ڊگهي ملاقات جو بندوبست ملڪ جي ’غيبات‘ ڪيو. ملڪ جي ’غيبات‘ ڪير آهي؟ توهان پاڻ سمجهي وڃو! اها 1980ع جولاءِ جي بنهه پڇاڙي هئي جو سهيل سانگي نوڪريءَ جي تلاش ۾ پهريون ڀيرو ڪراچي آيو. منهاج برنا ۽ تنوير شيخ اخباري دنيا جا ڪامريڊ اڳواڻ هئا، کيس ڪراچي اچڻ جي صلاح ڏنائون. بس! اها صلاح پنهنجو ڪم ڪري وئي! ان جي پويان قدرت جو راز هو، همراهه ايئن جهٽجي ويو جيئن عقاب جهرڪيءَ کي کڻي وڃي.
ان ڏينهن هو ڪراچيءَ ۾ ڪنهن هنڌ ٿيلهو رکڻ لاءِ ڪمال وارثي جنهن کي سڀ ’ڀيا‘ چوندا هئا، جي پڇا ڪندو آيو ۽ اچي پاڪستان ڪوارٽرز ۾ هڪ گهر جو دروازو کڙڪايائين، در کليو، کيس اندر �