سهيل سانگي

�چڻ لاءِ چيو ويو ۽ پوءِ کيس هڪ ڪنڊ ۾ ويهاري ڇڏيائون. ان ڏينهن ’غيبات‘ ان گهر تي به قابض هئي ۽ هر ان ماڻهوءَ تي قابض ٿيڻ لاءِ تيار هئي، جيڪو اتي اچي. ساڳئي ڏينهن ڪمال وارثي ۽ شبير شر سميت پروفيسر جمال نقوي پيپلز ڪالونيءَ جي ڪنهن جاءِ مان گرفتار ٿيا هئا. بعد ۾ نذير عباسي به اتي آيو هو پر خطرو محسوس ڪري هڪدم واپس نڪري ويو. پر، غيبات ڪافي تيز هئي، ان جي ڪڍ لڳي ۽ هڪ بس مان کيس جهلي ورتائون. ان ڏينهن مون کي به پاڪستان ڪوارٽرز وڃڻو هو پر مون کان دير ٿي وئي. خبر ناهي ته ڪيئن انهن گرفتارين جي خبر اڏاڻي، ڪجهه ئي دير ۾ مون کي محسن زيديءَ فون تي اطلاع ڏنو ته جمشيد ڪوارٽر تي ڇاپو لڳو آهي جتان شبير، ڀيا (ڪمال وارثي)، ماستر صاحب (ڪامريڊ جمال)، سهيل سانگي ۽ ٻيا گرفتار ٿيا آهن. مون کان ڇرڪ نڪري ويو هو. آئون سمجهي ويس ته هاڻي غيبات کي مون تائين پهچڻ ۾ دير نه لڳندي، ڇو ته اهو ڇاپو پڪ سان جمشيد ڪوارٽرز تي نه، پر پاڪستان ڪوارٽرز واري جاءِ تي لڳو هوندو جيڪا مون شبير کي رهڻ ۽ سنڀالڻ لاءِ ڏني هئي. شبير مون وٽ آفيس ۾ ٽائپسٽ هو. ۽ پاڪستان ڪوارٽر ۾ منهنجي آفيس جو سامان ۽ فائل رکيل هئا ۽ اها به خبر هئي ته شبير اتي پارٽيءَ لاءِ پمفليٽ ٽائيپ ڪندو آهي. اڃا هڪ ڏينهن اڳ مو ن کي چيو هئائين ته ”ڪامريڊ ڄام ساقيءَ جي تقرير اچڻي آهي، سڀاڻي کڻي وڃجانءِ، ورهائڻ لاءِ.“
اها تقرير اصل ۾، ڪامريڊ جي 1978ع ۾ گرفتاريءَ کانپوءِ عدالت ۾ ڏنل اسٽيٽمينٽ هئي. جيڪا پوءِ (1985 ۾) ڪتابي صورت ۾ ”فتح آخر عوام جي ٿيندي“ جي ٽائيٽل سان شايع ٿي. اهو عدالتي ڪاغذ هو، ڪا غيرقانوني ڳالهه ڪونه هئي پر اهو مارشل لا جو دور هو ۽ اهڙا بيان ڇاپڻ ورهائڻ، پڙهڻ، يا رکڻ وڏو ڏوهه هو. مون کي اها به خبر هئي ته شبير شر سنڌي ٽائپ رائٽر تي هلچل اخبار جا اسٽينسل تيار ڪندو آهي ۽ مون کيس اَجهو ڏنو هو. اهو سڀ مارشل لا جي قانون تحت ڏوهه هو، پر ڇا ڪجي؟ مون کي انور پيرزادي چيو هو، ”پارٽي چاهي ٿي ته تون شبير کي ڪنهن جاءِ تي رک، بس ٿورن ڏينهن لاءِ، جيسين ڪو ٻيو بندوبست ٿئي!“ هي هڪ اهڙي پارٽيءَ جو حڪم هو جنهن جو آئون ميمبر به ڪونه هئس پر ’ابڙو‘ ڇا ڪندو؟ ڪو پناهه يا اَجهو گهرندو ته ضرور ملندي. اها روايت به شايد اسان جي رتَ ۾ آهي. بابا سائين به ڪامريڊن کي پناهه ڏيندو هو. اها ٻي ڳالهه آهي ته جوانيءَ ۾ خاڪسار تحريڪ جو ميمبر رهڻ کان پوءِ ڪڏهن به ڪنهن پارٽيءَ جو رسيدي ميمبر ڪونه هو. هن رسول بخش پليجي جي چوڻ تي ڪامريڊ عارب کي ڪافي وقت اجهو ڏنو هو، توڻي جو پاڻ عوامي تحريڪ جو رڪن به ڪو نه هو.
محسن زيديءَ جي وقتائتي ٽيليفون مونکي محتاط ڪري ڇڏيو. مون نيم روپوشي اختيار ڪئي، انور پيرزادي سان صلاح ڪرڻ لاءِ رات جي پيٽ ۾ سفر ڪري ڳوٺ ٻلهڙيجي وڃي نڪتس. اسٽوپا تي ويهي ڪجهه ڳالهيون طئي ڪيوسين. انور جي صلاح هئي ته مونکي ڪجهه وقت ملڪ کان ٻاهر نڪري وڃڻ گهرجي پر مان نه ويس. جلد ئي 9 آگسٽ تي خبر آئي ته نذير عباسي غيباتي تحويل ۾ شهيد ٿي ويو آهي. تازو (آڪٽوبر 2013 ۾)، مون کي ڪمال وارثيءَ ٻڌايو ته ٻئي جايون غيبات جي نظر ۾ اچي چڪيون هيون. ۽ پارٽيءَ کي اهڙو اطلاع ڏنو ويو هو، پر سينيئر ڪامريڊن ان اطلاع کي سنجيدگي سان نه ورتو.
مون سهيل کي گهڻي وقت کان ڪونه ڏٺو هو. بس اخبار جي آفيس ۾ يا ڪتاب جي دڪان تي اها ئي ڪجهه منٽن جي سرسري ملاقات. منهنجي ذهن ۾ بس اهو ئي ڇوڪراٽ پيو ڦِري (اڃا به اهڙو ئي آهي، فقط مٿي ۾ تجربي جا اڇا وار پئجي ويا اٿس). جنهن ماڻهوءَ سهيل سانگيءَ جو فقط نالو ٻڌو آهي، اهو هن کي پڪ ڪا وڏي ڳري بلا سمجهندو هوندو، پر جڏهن کيس اکين سان ڏٺو هوندو، ڏاڍو حيران ٿيو هوندو. هلڪو ڦلڪو ڪمزور ٿري قد بت، نه مولوي عبدالڪريم (ڄام ساقي) واري ڏاڙهي، نه شير سنڌ وارا شهپر، نه وري ڪا ظاهري حشمت! نه ڳالهائڻ ۾ حفيظ قريشي سينيئر وارو جوش ۽ وِلوِلو، نه موٽر نه گاڏي! ته پوءِ ڪنهنجو ڌيان ڏانهنس ڪيئن وڃي؟ هو عام ماڻهن ۾ ايئن گم هوندو آهي جيئن پاڻيءَ جو ڦڙو سمنڊ ۾ پاڻيءَ سان پاڻي ٿي ويندو آهي. ها! هو تڏهن نظر ايندو جڏهن ڪنهن مامري جو باريڪ بيني سان تجزيو ڪندو هجي. هو پنهنجن دليلن مان نظر ايندو آهي. دليل ڏيڻ مهل نه آواز اوچو ڪندو آهي، نه وري ڪنهنجو پٽڪو لاهڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. پنهنجي ڳالهه تي مدلل طريقي سان بيٺو هوندو. ڪنهن کي ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي ته ٻئي انداز سان ڳالهه ورجائي سمجهائيندو. توهان جو اختلاف اڃا به جاري هوندو ته چوندو ” ڏسي وٺ! مون کي ايئن نه ٿو لڳي!“ سهيل اندر ۾ ڪيترو به حساس هجي، جذباتيت حاوي نه ٿيندي اٿس. مجموعي طرح سنجيدو ماڻهو آهي. ايڏو به نه! پنهنجي حلقي ۾ ڀوڳ چرچو ڪندو ۽ سهندو آهي. پر، سهيل جهڙي ماڻهوءَ سان وقت ڀوڳ چرچي ۾ وڃائجي، مون اهو ڪڏهن به مناسب نه سمجهيو آهي. جيڪا سا گهڙي سوچ ويچار ۾ وڃي ته چڱو!
مان سندس مضمون پڙهندو آهيان يا ڪنهن چئنل تي سندس تجزياتي راءِ ٻڌندو آهيان ته سندس ڳالهه ۾ ڪافي جان محسوس ٿيندي اٿم. توڻي جو هر تجزيه نگار وٽ پنهنجا دليل، زاويا ۽ حالتن جي ڇيد جو طريقو ٿئي ٿو. سهيل جي دليلن ۽ طور تڪ ۾ وڏو وزن هوندو آهي، خاص ڪري ڇيد کانپوءِ اهو ٻڌائڻ ته مستقبل ۾ هو ڇا پيو ڏسي! اهڙي تربيت پارٽيءَ جي ڪلاسن ۾ ٿيندي هئي. جنهن ۾ ”حڪومت جي اندر جون ڳالهيون“ ته ڪنهن وٽ به ڪو نه هونديون هيون پر اخباري خبرن تي ڏاڍي گهري نظر رکي ويندي هئي. هر سياسي واقعي ۽ سياسي بيان تي گهري سوچ ويچار ڪري هر ڪو پنهنجي راءِ ڏيندو هو. جڏهن اها راءِ ڪنهن ڪلاس ۾ بحث جي ذريعي پختي ٿيندي هئي ته ان راءِ کي وزن ملندو هو. اها هروڀرو غلط به ڪو نه هوندي هئي، اها ئي راءِ اڳتي هلي سچ ثابت ٿيندي هئي. منهنجي خيال ۾ اهي ئي ڪلاس ۽ ڇنڊ ڇاڻ جو طريقو سهيل کي صحافتي دنيا ۾ ڪم آيو. اڄ جڏهن هو ڪنهن چئنل جي سڌي نشريات ۾ اعتماد سان ايئن چوي ٿو ته ”اها ڳالهه مون کي سمجهه ۾ نٿي اچي“ ته ان جو مطلب آهي ”ائين ڪونه ٿيندو“ يا جڏهن هو ائين چوي ٿو ته ”ائين ٿيڻ، سمجهه ۾ اچي ٿو!“ ته ان جي معنيٰ آهي ”ائين ٿيڻ جا وڏا امڪان آهن.“
مون کي ياد آهي، اهڙن تجزياتي ڪلاسن ۾ ڪو سينيئر دوست ڪجهه هن ريت سوال بحث لاءِ رکندو هو ”پير صاحب پاڳاري ستارن جي چال هن ريت پڙهي آهي ... فلاڻو جنرل صاحب هنن اکرن ۾ فلاڻي ڳالهه پيو چوي! مولانا فلاڻو هي لفظ استعمال پيو ڪري. آمريڪي خارجه سيڪريٽري ۽ پينٽاگون هيءَ ڳالهه پيا چون ... توهان سڀني اهي بيان پڙهيا آهن ... توهان جي خيال ۾ هُو سڀ ڇا ٿا چون؟“ پوءِ جو ڳالهه هلندي هئي ته ڪلاڪ ڏيڍ جي بحث مباحثي ۾ تازي صورتحال جي ڄڻ ”ايڪسري رپورٽ“ اچي ويندي هئي. ان ريت سوچڻ جي تربيت به ملندي هئي ۽ گڏيل راءِ به جڙندي هئي. آخر ۾ اهو ئي سينيئر دوست سڄي بحث کي ٺاهي جوڙي ان جو ’مغز‘ ڪڍي وچ تي رکندو هو، جنهن کي اڄڪلهه ٽي وي اينڪر ”سَم اپ ڪرڻ“ چوندا آهن.
س