سهيل سانگي

نڌي ماڻهو ڪچهرين جا ڪوڏيا هوندا آهن، روزانو هر وقت ڪچهريءَ ۾ هوندا آهن پر سندن ڪچهري ۾ موضوع پيو بدلجندو آهي، ڳالهه مان ڳالهه پئي نڪرندي ۽ الائي ڪٿان کان ڪيڏانهن هليا ويندا. پڇاڙيءَ ۾ ”يارو ياري!“ چئي وڃي ڪٿي ڊهندا. انڪري، مان انهن دوستن کي چوندو آهيان ته ”ٻيلي ڪچهري ڀلي ڳالهه آهي، ڀلي ڪريو پر ٻليءَ وانگر ست گهر نه مٽايو. ڪچهريءَ جو ٽائم ۽ موضوع مقرر ڪري، ان تي پنج اٺ دوست گڏجي خوب ڇنڊ ڇاڻ ڪريو ... هر ڀيري هڪ نئين موضوع تي مڪمل ڇنڊ ڇاڻ. ڀلي اها ذهني ورزش پاڙي جي سطح تي هجي يا وري ڪنهن به سطح ۽ سوچ جي دوستن جي هجي. هر ڪو موضوع تي پڙهي اچي ۽ ذهني ورزش ۾ شريڪ ٿئي. ان سان ٻيو ڪجهه ٿئي يا نه ٿئي، مامرو ته سمجهه ۾ ايندو. ادا! ڀلي سياسي موضوع کڻو. ڀلي امپورٽ ۽ ايڪسپورٽ جو موضوع کڻو، ڀلي فلڪيات تي ڳالهايو، ڀلي جهنگلي جيوت ۽ شڪاريات تي ڳالهايو، ڀلي زرعي مسئلن ۽ جنس تي ڳالهايو پر هڪ موضوع تي ڳالهايو ۽ ڇنڊ ڇاڻ پوري ڪري اُٿو.
سهيل سان جيل ۾ گهاريل ڏينهن جو تفصيل منهنجي ”جيل جي ڊائري“ ۾ ڏنل آهي. آئون انهن ڏينهن کي سنڌ ۽ خدا جي خلق کي گهِرائي ۽ مڪمل ڌيان سان سمجهڻ ۽ پرکڻ جا ڏينهن سمجهندو آهيان. ڏک، سُور، اڪيلايون، محروميون، بي وسي ۽ انهن ڏينهن ۾ هڪ سٺو سلجهيل ساٿي، آئون پاڻ کي سنڀالي ويس. اها سهيل جي ئي صلاح هئي ته اسان جيل ۾ ”سنڌي ادبي سنگت“ جون گڏجاڻيون شروع ڪريون. اها به سهيل جي صلاح هئي ته آئون ڪامريڊ جمال نقويءَ کان، جيڪو انگريزي ادب جو استاد هو، کان تنقيد نگاريءَ جي تاريخ تي ليڪچر وٺان. اهي ٻئي مثبت سرگرميون هيون، نتيجي طور ”اسان جيل کي ڪَٽِي ڇڏيو“ نه ته ”جيل اسان کي ڪٽي ڇڏي ها!“
آئون جيل ۾ ڪا به ڪهاڻي لکندو هئس يا شاعري ’نازل‘ ٿيندي هئي يا ڊائريءَ جا ورق لکندو هئس ته سهيل کي پڙهائيندو هئس. وٽس ادبي تنقيد جي صلاحيت به چڱي آهي. توڻي جو هن پاڻ شاعري ۽ ٻيو تخليقي ادب لکڻ ڇڏي ڏنو هو. هن جو سڄو ڌيان اسان واري ڪيس تي هو جيڪو فوجي عدالت ۾ هلي رهيو هو، پر ڪيس متعلق سوچ ويچار جي انهن بيٺڪن ۾ آئون شريڪ نه هئس. وڏا وڪيل ۽ پروفيسر سان گڏ ڄام ساقي موجود هئا، آئون ان جهنجهٽ ۾ نه پيس، منهنجي رهنمائي بابا سائين ڪئي ۽ مون پنهنجو سڄو ڌيان لکڻ ۽ پڙهڻ تي رکيو. اهو سهيل جو ئي ڪم هو ته هن ڪيس کي ڪهڙي رخ ۾ هلائڻ گهرجي. قانوني معاملا قانوني هوندا آهن پر سياسي ساک ۽ ويڙهه جون تقاضائون ڪي ٻيون هونديون آهن. انڪري خود وڪيلن کي به سمجهائڻو پوندو آهي ته هو عدالت ۾ ڪهڙو مؤقف اختيار ڪن. آئون جيل وارن ڏينهن ۾ گهاريل گهڙين ۾ نٿو وڃان جو اهي اڳ ئي جيل جي ڊائري ۾ لکيل آهن. ڪا رهجي ويل ڳالهه ياد آئي ته ضرور لکندس.
ڄام ساقي ڪيس ۾ سهيل جي مصروفيت ٻين کان مختلف ۽ ڪارائتي هئي. هو هر وقت اهو سوچيندو هو ته ڪيس ڪيئن وڙهجي؟ دفاع ڪيئن ڪجي؟ بچاءَ جا شاهد ڪهڙا هجن؟ ڪنهن کان ڪهڙا سوال پڇجن؟ اها سڄي تياري سهيل ڪندو هو. مختلف اخبارون هٿ ڪري انهن مان تراشا تيار ڪري ، انهن جي بنياد تي ڪيس اڳتي وڌائڻ ۾ سهيل وڪيلن جي خوب مدد ڪئي. کيس ڄام ساقيءَ واري حيدرآباد ڪيس جو به تجربو هو. عدالت ۾ وڪيلن کي گهڙيءَ گهڙيءَ صلاح ڏيڻ سبب ڪيس جو پرزائِيڊنگ آفيسر ڪرنل عتيق (جيڪو جنرل عبدالوحيد ڪاڪڙ جو ڀاءَ هو) سهيل کي JAG branch of accused چوندو هو. بچاءَ جي شاهدن ۾ سياسي اڳواڻن کي گهرائڻ جو خيال به بنيادي طرح سهيل جو هو، جيڪو ٻين ڪامريڊن به پسند ڪيو.
سهيل صحافيءَ طور ڪيئن لکي ٿو؟ اهو ته ڪاوش ۽ ٻين اخبارن ۾ موجود سندس لکڻين مان ظاهر آهي. پر سندس اندر ۾ موجود باضمير تخليقي ليکڪ جي جهلڪ سندس ان بيان ۾ آهي جيڪو هن خاص فوجي عدالت نمبر 4 ۾ 9 جنوري 1983 تي داخل ڪرايو هو. اهو بيان ڄڻ ته بي هٿيار بيٺل عوام جي هڪ پُر امن عيوضيءَ جي دانهن آهي، جيڪو وقت جي حاڪمن کان سوال پڇي ٿو. هُو ڄڻ ته ڪنهن درٻار ۾ بيهي بادشاهه سلامت جي خليفن کي تاريخ جي پس منظر ۾ انسان جي جدوجهد کان واقف ڪري ٿو ۽ پنهنجو زندگيءَ جو زاويو سمجهائي ٿو، مون کي ياد آهي ته هن پنهنجي عدالتي بيان ۾ ڇا لکيو. ڪجهه ٽڪرا ياد اٿم: ”مان صحافي آهيان، سچائيءَ جو ڳولائو آهيان. قلمڪار عوام لاءِ خواب ڏسندو آهي. ۽ خوشين ۽ لفظن کي معنائون پارائيندو آهي. ... مان ٿرپارڪر کي ڪوهه مري نه ٿو چوان جو اتي جبلن جي جهرڻن بدران واريءَ جون ڀِٽون هونديون آهن، اتي پاڻيءَ جي خوفناڪ اڻاٺ آهي، اسان آواره ڪڪرن کي حسرت سان ڏسندا آهيون ... اصل مسئلو سماج جي اوچ نيچ ، بک ۽ بيروزگاريءَ جو آهي. .... مان بد ديانت ڪوٺجڻ نه ٿو چاهيان، صحافت ايمانداريءَ جو نالو آهي .... اڄ مان ڪي ايم سي اسپورٽس ڪامپليڪس ۾ ملزم جي ڪٽهڙي ۾ بيٺو آهيان، جتان ڪجهه فرلانگن تي، اڌ صدي اڳ نامور صحافي مولانا محمد علي جوهر خالقڏني هال ۾ ملزم ٿي بيٺو هو. اسان انهن عظمتن جا وارث آهيون ته پوءِ اڄ منهنجي هٿ ۾ هٿڪڙيون ڇو آهن؟ ... مان مطمئن آهيان ته مون منهنجي ننڍڙيءَ کي انسانيت جا جيڪي اعليٰ قدر ، انساني همدردي ۽ جرئت جو ڪهاڻيون ٻڌايون هيون، انهن تي قائم آهيان. مون پنهنجي ايندڙ نسل سان منافقي نه ڪئي آهي. نه غداري ڪئي. زندگي ۽ قيد ڪا حقيقت نه ٿا رکن، مان مطمئن آهيان“. هو ڪيڏي نماڻائيءَ سان ڪيڏو نه تلخ ڳالهائي رهيو هو!
1985 ۾ جڏهن اسان جي ڪيس ۾ فيصلو آيو ته سهيل به باعزت بري ٿيو ۽ حيدرآباد هليو ويو، جيل ۾ چوندو هو ته ”آئون پنهنجن ستن پيڙهين کي جهلي ويندس ته ڪراچي نه وڃجو، ڇو ته جڏهن روزگار لاءِ آئون پهريون ڀيرو ڪراچي ويس ته جهلي کڻي جيل ۾ واڙيائون!“
جلد ئي، 86-1985 ڌاري مون به صحافت ۾ پير پاتو. صحافتي مضمون، آئون جيل وارن ڏينهن ۾ لکي مختلف نالن سان هلال پاڪستان ۽ امن اخبار ڏانهن موڪليندو هئس. ايئن ڪالم نويسيءَ ڏانهن مائل ٿيس، باقي پريس رليز ۽ خبرون ٺاهڻ جو ڪم ته ادبي سنگت وارن ڏينهن ۾ به ڪندو هئس. سهيل وري حيدرآباد ۾ ئي اخباري نوڪريءَ ۾ لڳو. جيل مان آزاد ٿيڻ کانپوءِ ڪجهه ڏينهن حيدرآباد ۾ پنهنجي ڪٽنب سان ۽ پوءِ ڳوٺ ۾ وڃي ٿڪ ڀڳائين. هڪ مهينو کن ٿڪ ڀڃي وري حيدرآباد آيو ۽ سينيٽر شيخ علي محمد جا ٿورا مڃڻ ويو جيڪو آفتاب اخبار جو مالڪ ۽ ايڊيٽر به هو، ۽ اسان واري ڪيس ۾ سهيل جو بچاءُ وارو شاهد به هو، جنهن ۾ هن سهيل جي ذميوار شهري هجڻ ۽ ڪنهن به قسم جي غلط ڪم ۾ ملوث نه هجڻ جي ساک ڏني هئي.
شيخ صاحب وڏي عمر وارو، گڻائتو ۽ مهربان شخص هو. هُن سهيل کي پنهنجي اخبار ۾ ڏينهن واري شفٽ جو انچارج ڪري ڇڏيو، جنهن ۾ سهيل ڪڏهن ڪڏهن ايڊيٽوريل به لکندو هو. سال کن کانپوءِ سهيل عبرت اخبار ۾ اسٽنٽ ايڊيٽر ٿيو، پر پوءِ جڏهن علي قاضيءَ وا�