سهيل سانگي

�ن اردو ۾ ”سفير“ اخبار ۽ انگريزيءَ ۾ ”سنڌ آبزرور“ ڪڍي ته هُو کيس اوڏانهن ڇڪي ويا. سهيل ”سفير“ ۾ انچارج ايڊيٽر هو. آئون آزاديءَ کانپوءِ سهيل سان آفتاب ۽ سنڌ آبزرور ۾ به مليو هئس. حيدرآباد جي اخبارن جو حال پورو سارو هو، عام صحافيءَ جو گهر ان پگهار ۽ ”واعدن“ تي هلي نه ٿي سگهيو. سهيل هڪ ڀيرو ٻيهر ان وقت ڪراچي آيو جڏهن ڪراچيءَ مان ”عوامي آواز“ نڪرڻ جو ماحول جڙي تيار ٿيو.
عوامي آواز ڪامريڊن تي ٻڌل ادارو هو، جبار خٽڪ جيڪو ڄام ساقي ڪيس ۾ ”مفرور“ هو ۽ دير سان گرفتار ٿيو هو، ان جو روح روان هو، هن سان گڏ امداد اوڍو ۽ ناصر داد بلوچ هئا. سڀني پاڻ ۾ ڦوڙي ڪئي، ناصر داد پئسا سيڙپ ڪرڻ ۾ ماهر هو، پر ايڊيٽرشپ جو سوال پنهنجي جاءِ تي موجود هو ته اها ڪنهن کي ڏجي؟ سهيل سانگيءَ کي ورڪنگ پارٽنر بڻايو ويو، جنهن اچي پنهنجي تجربي ۽ امداد اوڍي سان گڏجي ٽيم جوڙي، ۽ سڄي سنڌ ۾ ڇنڊي ڇاڻي ايجنٽ ۽ نمائيندا مقرر ڪيا. هڪ ڀيري سهيل ٻڌايو ته ايجنٽ ۽ نمائيندا مقرر ڪرڻ واري ان هڻ وٺ دوران هڪ شهر جي نوجوان هڪ دلچسپ ۽ اهم صلاح ڏيڻ چاهي. هُو سهيل کي هلندڙ ميٽنگ مان ٻاهر وٺي ويو ۽ ڏاڍي خلوص سان چيائين ”سائين هڪ خاص صلاح ڏيڻي اٿم ، مهرباني ڪري ايجنٽ ۽ نمائيندا سوچي سمجهي رکجو“. سهيل سندس خلوص کي ڏسي پنهنجي خاص سنجيده انداز ۾ کيس چيو ”يار واهه جي ڳالهه ڪئي اٿئي، مون ته اها ڳالهه سوچي ئي ڪونه هئي ته ڪو اهو ڪم سوچي سمجهي ڪبو آهي!“
اهي 1989 وارا ڏينهن هئا. عوامي آواز جي آفيس لياريءَ ۾ اٺ چوڪ جي ويجهو ڪنهن جاءِ تي هئي، مان هلال پاڪستان ۾ سب ايڊيٽر هئس، دستگير ڀٽي انهن ڏينهن ۾ هلال جو ايڊيٽر ٿي آيو هو، اهي ئي ڏينهن هئا جڏهن ڪمپيوٽر تي سنڌيءَ ۾ لکڻ جو نظام ڊيويلپ ٿيو هو، ماجد ڀرڳڙي، اياز شاهه جي محنتن سان تيار ٿيل سندن تربيت ڏنل نوجوان ڪمپيوٽر تي سنڌي ڪمپوزنگ ڪرڻ لڳا هئا. عوامي آواز کي هڪ وڏي ٽيم جي ضرورت هئي، فيلڊ کان وٺي رپورٽنگ، ايڊيٽنگ ۽ ڪمپوزنگ سيڪشن تائين، پر هڪ وڏو بحران هو. سنڌي اخبارون ڪا وڏي صنعت ڪونه هيون، ان کان اڳ هينڊ ڪمپوزنگ هلندي هئي ۽ شهرن ۾ ڪو هڪ اڌ پگهاردار رپورٽر هوندو هو، وڏي ۾ وڏيون سنڌي اخبارون هلال پاڪستان ۽ عبرت هيون، جن ۾ سمورا وڏا صحافي کپي ويا هئا.
عوامي آواز جي ابتدائي تربيتي مرحلي ۾ فقير محمد لاشاري (جنهن کي چيف ايڊيٽر ڪيو ويو هو) ۽ سهيل سانگي (ايڊيٽر) باقي ٽيم کي تربيت ڏيندا هئا، آئون به جڏهن هلال پاڪستان ۾ پنهنجو نوڪري جو وقت (صبح جو 9 کان 5 شام) پورو ڪري اٿندو هئس ته پراڻي ڪامريڊي جذبي تحت عوامي آواز ۾ رات واري شفٽ ۾ رات جو 12 وڳي تائين نئين ٽيم کي ايڊيٽنگ سيکاريندو هئس. صبح جو 9 وڳي وري هلال پاڪستان ۾ ... ايئن ٽن مهينن تائين اهو تربيتي سلسلو هليو ۽ پوءِ عوامي آواز هلي پئي. امداد اوڍو ۽ سهيل سانگي ۽ هنڌ هنڌ نمائندا، ايجنٽ ۽ رپورٽر مقرر ڪري چڪا ۽ عوامي آواز لانچ ٿي ۽ سنڌ جو سڄو ڪامريڊ لڏو عوامي آواز کي پنهنجي اخبار سمجهڻ لڳو پوءِ خبر ناهي ته ڇا ٿيو جو فقير محمد لاشاري ”عوامي آواز“ ڇڏي واپس هلال پاڪستان موٽي آيو. شايد فقير محمد کي `عوامي آواز‘ جي ڪاميابيءَ تي شڪ هو، يا شايد سندس ذهن ۾ ’جاڳو‘ اخبار جو خيال ڪَـرَ کڻي رهيو هو.
عوامي آواز جي سڄي ٽيم نئين هئي، ۽ ڪامريڊ لڏي تي ٻڌل هئي. ڪامريڊ لڏي کي صحافت جي ميدان ۾ آڻڻ جو خيال به سهيل جو هو، ان خيال سان سڀ سهمت هئا جو تجربيڪار صحافي لڏي جو ڪال هو. ڪامريڊن کي صحافت ۾ آڻڻ واري تجربي اڳتي هلي اخبارن جي مزاج کي بدلائي ’عوامي ۽ مزاحمتي‘ ڪري ڇڏيو. ٻئي طرف، فقير محمد جي هِلال پاڪستان ڏانهن موٽ کانپوءِ عوامي آواز لاءِ انور پيرزادي کي آڇ ڪئي وئي. انور عوامي آواز سٿ ۾ جوائنٽ ايڊيٽر طور شامل ٿيو، پر مون ڏٺو ته هو سڄو عرصو مجموعي طور غير مطمئن هو. ايئن ڇو هو؟ آئون نٿو ڄاڻان. انور به 1991 ۾ عوامي آواز ڇڏي وري انگريزي پريس طرف فري لانس صحافي طور هليو ويو.
هلال پاڪستان ۾ پيپلز پارٽيءَ جي سياسي مداخلت سبب ماحول خراب ٿيو اها 1990 ڌاري جي ڳالهه آهي. هلال پاڪستان جو نئون ايڊيٽر سيد سڳورو سيد عالم شاهه سپاف جو اڳواڻ هو. هن اچڻ شرط اسان کي چيو ته ”توهان ڪميونسٽ پيپلزپارٽيءَ جي خلاف آهيو ۽ ان کي نقصان ڏيڻ ٿا چاهيو“ پوءِ اسان تي ماحول تنگ ٿيو. مون، عبدالرحمان نقاش ۽ نصير اعجاز هڪ ئي هفتي ۾ هلال ڇڏي. آئون ”پُڪار“ سکر جو ايڊيٽر ٿيس جيڪا صفدر شاهه جي اخبار هئي پر ڪاغذن ۾ مرشد گيلاني ان جو مالڪ هو. ان دوران ڪراچيءَ مان فقير محمد جي ادارت جو جاڳو ۽ حيدرآباد مان علي قاضيءَ جي ادارت ۾ ڪاوش اخبارون نڪتيون ته هڪ اتساهه ڏيندڙ صحافتي ماحول جڙي پيو. سڀني اخبارن ۾ دوست هئا پر سڀني اخبارن جي هڪٻئي تي مقابلي واري نظر هئي، ڪاوش جلد ئي گهڻو اڳتي نڪري وئي، ان جا گهڻائي سبب هئا جن تي ڪنهن ٻئي هنڌ لکبو.
سهيل جو صحافتي سفر جيڪو SNSF جي پارٽي پمفليٽن ۽ ڪتابڙن کان شروع ٿيو ، هاڻي وچ سِير ۾ هو. آر يا پار واري صورتحال اچڻ واري هئي. پر مون کي ياد اچي ٿو سهيل جارح ۽ عملي صحافت سان گڏوگڏ سٺو ٽرانسليٽر به رهيو آهي. هن مارڪسزم تي به ڪجهه ڪتاب ترجمو ڪيا ۽ ڇپايا، انهن ۾ گورڪيءَ جو ناول ’ماءَ‘ ۽ مارڪسي فلسفو به شامل آهي. هڪ ڀيري سهيل پاڻ ٻڌايو ته شاگرديءَ واري زماني ۾ هو سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو رسالو ’پرهه ڦُٽي‘ به ڪڍندو هو. هن SNSF جي فرنٽ تي پنج سال پارٽي انچارج طور ڪم ڪيو ۽ جڏهن ڄام ساقي انڊر گرائونڊ ٿيو ۽ بنگال آپريشن وقت مير ٿيٻو ۽ ميهر حسين شاهه ڇڏي ويا هئا، تڏهن هن SNSF جي تنظيم ڪاري به ڪئي هئي.
سال 1993 ۾ مون ڪراچيءَ مان ماهوار ’روح رهاڻ‘ جاري ڪئي جو نيم ادبي ۽ نيم سياسي پرچو هو، ته سهيل سان به صلاح ڪيم. ساڳئي سال سهيل به روزاني عوامي آواز ڇڏي ڪراچيءَ مان ئي تجزياتي خبرن تي مشمل مئگزين ’آرسي‘ ڪڍڻ لڳو. منهنجي آفيس بِي.وِي. ايس پارسي اسڪول (صدر) جي سامهون هئي. ”آرسي“ هفتيوار سياسي مئگزين هئي، ان جي آفيس هوٽل جبيس جي سامهون فليٽن ۾ هئي. اسان ڏاڍي محنت ڪئي پر ايجنٽ اسان کان ڏاڍا نڪتا. سهيل حيدرآباد موٽي ويو ۽ مان يوسف شاهين جي اخبار روزاني ”برسات“ ۾ ايڊيٽر طور ڪم ڪرڻ لڳس. (برسات تي جدا لکبو).
سهيل پنهنجي زندگيءَ ۾ سڀ ڪم نهايت خاموشيءَ سان ۽ پوري ارپنا سان ڪيا. شادي به ايئن ئي خاموش بغاوت سان ڪيائين، سو به چون ٿا ته ڄڃ ٽانگي ۾ ڪنواريتن جي گهر پهتي هئي. جڏهن سهيل جي شادي ٿي، تڏهن اسان جي واقفيت ڪونه هئي. پر 1980 کانپوءِ سهيل جي سڄي فئمل�