سياحن جو مشاهدو

سياحن جو مشاهدو
400ع ۾ جڏهن چندر گپت وِڪرماجيت جو دور هو، چيني سياح فا هِين آيو.
520ع ۾ سُنگ يوُن ۽ هوي سانگ آيا ته هنن پشاور ويجهو اهو اسٽوپا قائم دائم ڏٺو، جيڪو سڄي هندستان ۾ شايد سڀ کان اوچو هو. اهو پنج منزله هو، ۽ ان جي هر منزل 150 فٽ بلند هئي، ان ريت ان جي مجموعي اوچائي 750 فٽ کن هئي. ان ۾ ٻڌ جون هاٺيون به هيون. ان جي ڪلس سچن موتين سان سينگاريل هئي. ۽ تمام قيمتي آرائش ٿيل هئس.
630-629ع ۾ هيونگ تسنگ آيو ته هن 1000 ٻڌ خانقاهون ويران ڏٺيون. جڏهن هيونگ تسنگ هن پشاور وارو اسٽوپا ڏٺو تڏهن اهو چوٿون ڀيرو ويران ٿيو هو.
هيونگ تسنگ کان پوءِ البيرونيءَ تائين 630ع کان 1030ع تائين ڪل 400 سالن تائين گنڌارا جو ذڪر غائب آهي. هي عرب فتوحات جو دور هو. ان دوران يعقوب بن ليث صفاريءَ 870 ۾ ڪابل فتح ڪيو ۽ محمد بن قاسم 712ـ713ع ۾ سنڌ، ملتان، قنوج، گنڌارا ۽ ڪشمير تائين پيش قدمي ڪئي.


هِنايانا ۽ مهايانا آرٽ جون منزلون
جڏهن اشوڪ ٻڌ مت اختيار ڪيو، گنڌارا ۾ ان جي تعليمات ان کان گهڻو اڳ شروع ٿي چڪي هئي. اشوڪ ملڪ ۾ اندر ۽ ملڪ کان ٻاهر تبليغي ڀڪشو موڪليا هئا. هن گنڌارا ڏانهن مديان ٽِيڪا کي موڪليو هو، جنهن سڀ کان پهرين سَلوتورا (Salatura) ماڳ تي ڪي ماڻهو ٻڌ مت ۾ آندا. اهو ماڳ تعلقي صوابي ۾ جهانگيرهه ريلوي اسٽيشن کان تقريباً 12 ڪلوميٽر اندر آهي، ۽ هاڻي هڪ ننڍڙو ڳوٺڙو آهي، جنهن جو هاڻوڪو نالو لاؤر (Laor) آهي سنسڪرت ٻولي ۽ گرامر جو وڏو ڄاڻُو ۽ استاد پاڻيڻي (Panini) هن آباديءَ جو رهواسي هو، جيڪو ٽين کان چوٿين صدي قبل مسيح (يا ڪن صاحبن موجب چوٿين پنجين صدي ق.م) ۾ هو.
شروع ۾ ٻڌ جي تعليم (جيئن هن پاڻ بيان ڪئي) تمام سادي ۽ چِٽي هئي. اها ان مهل پيچيدي ٿي وئي جڏهن مهايانا فرقو اڳتي آيو ۽ وڏي عقيدت سبب مبالغا ڪيا. سنڌ ۾ ٻڌ مت جي آثارن کي پرکڻ مهل اهو ئي بنيادي نقطو ذهن ۾ رکڻو پوندو ته مهايانا ۽ هِنايانا فرقا ڪڏهن ۽ ڪٿي موجود هئا، ۽ سنڌ تي ڪهڙي فرقي جي ڇاپ وڌيڪ رهي آهي؟ ان لاءِ اسان کي ٻڌ تعميرات جي ارتقا کي نظر ۾ رکڻو پوندو. ۽ اهو ڏسڻو پوندو ته ڪهڙي ٻڌڪي ماڳ تي ڪهڙي قسم جي نقاشي يا آرائش ٿيل آهي؟ هِنايانا يا مهايانا وارن ۾ ٻڌ جي عظمت تي ڪو به اختلاف ڪونه هو، پر ٻنهي ۾ تعليمات جي اصل ۽ مبالغي جو فرق هو. هِنايانا فرقي جي طريقت 2 صدي قبل مسيح تائين پوريءَ طرح رائج هئي، جنهن ۾ ڪي به مبالغا ڪونه هئا.
نوان خيال اشوڪ جي وقت ۾ ٻڌن جي ڪائونسل (250 ق.م ڌاري) کان پوءِ سامهون آيا، پر ڪو ايئن به ڪونه هو ته انهن جي اچڻ سان اشوڪ جي حڪومت جو مذهبي فرقو مهايانا ٿي ويو هجي. البت ايترو ٿيو ته سنگها جي اڪثريت راءِ سبب ٻڌ مت ۾ مبالغو شامل ٿيندو ويو. نئين سوچ وارن ڀڪشوئن بنيادي سوچ وارن ڀڪشوئن کي هِنايانا سڏيو، يعني ننڍڙي گاڏيءَ وارا جن جي واٽ (طريقت يا نرواڻ طرف وٺي ويندڙ گاڏي) خدا جي وڏي خلق لاءِ ناڪافي هئي. مهايانا فرقو درحقيقت اشوڪ جي وقت ۾ پوري طرح اڀريو ئي ڪونه هو، اها حقيقت تڏهوڪي آرٽ ۾ به پڌري آهي. ابتدائي طريقت وارا ڀڪشو گوتم ٻڌ کي عام انسان کان مٿانهون درجو ڏين ٿا جنهن پنهنجي تپسيا، رياضت ۽ ڌيان گيان سان اعليٰ ترين روحاني بلندي حاصل ڪئي. يعني، ان فرقي موجب انسان تپسيا، ڌيان ۽ گيان سان ’ارهت‘ (مڪمل پيروڪار) ٿي نرواڻ ۾ جذب ٿئي ٿو، جنهن کان پوءِ هُو جنم ۽ موت جي چڪر مان ٻاهر نڪري وڃي ٿو. نرواڻ ذريعي جنمن جي ڏکن کان مڪتي ملي ٿي ۽ اهو انفرادي عمل آهي.
ٻئي پاسي نئون فڪر (مهايانا) ايئن چوڻ لڳو ته نرواڻ انفرادي مڪتيءَ لاءِ نه آهي پر هي اجتماعي ڀلائيءَ لاءِ آهي، جيئن خود گوتم ٻڌ چيو هو ته ”هاڻي جڏهن توهان کي ڇوٽڪاري جي واٽ جي خبر ٻڌائي وئي آهي ته پوءِ دنيا ۾ پکڙجي وڃو ۽ دنيا جي رهنمائي ڪريو“ گوتم ٻڌ پنهنجي فلسفي جي پرچار جي ابتدائي ڏينهن ۾ ئي ڇوٽڪاري جي واٽ ٻڌائڻ لاءِ چئني ڏسائن ۾ ڀڪشو موڪيا هئا.
ابتدئي ڀڪشوئن وٽ ’ارهت‘(Arhat) يا مڪمل پيروڪار ڀڪشوءَ جو هڪ وڏو رتبو آهي، جيڪو اڳتي هلي نرواڻ ۾ جذب ٿئي ٿو. ٻئي طرف مهايانا وارا چون ٿا ته ڪو شخص، مثال طور ’ارهت‘ جيتوڻيڪ ٻڌ جو (نرواڻ ۾ جذب ٿيڻ جو) درجو حاصل ته ڪري سگهي ٿو پر هو پنهنجي خوشيءَ سان ٻُڌ جي درجي کان هڪ درجو هيٺ ’ٻڌيستوا‘ جي زندگي اختيار ڪري ٿو.
ٻين اکرن ۾ ٻڌ اهو آهي، جيڪو جنم چڪر کان مڪتي حاصل ڪري چڪو اهي ۽ ٻڌيستوا اهو اهي جنهن جو مقصد نرواڻ يا عرفان حاصل ڪرڻ آهي. سڌارٿ گوتم جيستائين نرواڻ حاصل نه ڪيو هو، هو ٻڌيستوا (ٻڌ ٿيڻ جي مرحلي ۾) هو. ٻُڌيستوا کان هيٺيون درجو ارهت (مڪمل پيروڪار) جو آهي، جيڪو ٻڌ جي تعليمات ۾ پوريءَ طرح رچي ويو آهي، ۽ نرواڻ طرف گامزن آهي.
جيئن اڳ ۾ چيو ويو، هِنيانا فڪر ۾ ٻڌ انسان کان مٿانهين هڪ اهڙي آهستي آهي، جنهن پنهنجي رياضت سان نروان حاصل ڪيو، پر مهايانا فرقي ۾ ”ٻڌ مڪمل آفاقي هستي آهي، جنهن جو دنيا ۾ اچڻ يا ظاهر ٿيڻ، يا تڪليف ۽ تپسيائن وسيلي ڪا منزل ماڻڻ (دنيا وارڻ کي ڏيکارڻ لاءِ) فقط ظاهري عمل آهي.“
ٻُڌ ڌرم تي کوجنا ڪندڙ ماهرن جو چوڻ آهي ته ”مهايانا فڪر کي رائج ڪرڻ ۾ اشوا گهوشا (Ashwa ghosha) نالي هڪ ڀڪشو سڀني جو اڳواڻ آهي، هن ”ٻڌ چرتيا“ لکيو. هڪ ٻيو وڏو ڀڪشو ”نگر جُونا“ به تمام ذهين فلسفي هو. اهي ٻئي صاحب ڪنشڪ جي درٻار سان تعلق رکندڙ ۽ اصل گنڌارا علائقي جا هئا. ڪنشڪ جون ٻه اهم گاديون هيون: پشاور ۽ مٿرا. انهن گادين ٻڌ مت جي سٺي سرپرستي ڪئي. ان ريت ٻڌ فلسفي پنهنجو تبليغي ڪم ڪندا رهيا، اسان کي چوٿين ۽ پنجين صدي عيسويءَ ۾ ”اسنگا ۽ وِسو بندو“ (ٻئي ڀائر) نظر اچن ٿا، اهي به پشاور جا هئا. انهن کان پوءِ اٺين صديءَ ۾ اوديگرام (سوات جو رهواسي) ”پدما سمپاوا“ ڏسجي ٿو، جيڪو ٽوڻن ڦيڻن (tantraism) جو ماهر هو. اهو ماڻهو تبت جي حڪمران Khri-sorn-ide-btsan (755-799AD) جي دعوت تي تبت ويو ۽ تبتي ٻڌ مت ۾ جادو ٽوڻو شامل ٿيو. ان کان پوءِ سوات ۽ گنڌارا هن ڀڪشو گرو رِپورچِي سمڀا سبب تبتي ٻڌن جا وڏا تيرٿ اسٿان ٿي ويا، ۽ اهي وڏا ڪشالا ڪڍي هتي تيرٿ ياترائن تي ايندا هئا. ڪنشڪا دور ۾ مَهايانا ٻڌ جي عقيدن موجب ٻڌ، ٻُڌيستوا، مها ٻڌا جاتڪا ڪٿائن (ٻڌ جي گذريل جنمن جا سوين واقعا) جي خوب چٽسالي ٿي، جيڪا پوءِ ڪجهه صدين تائين جاري رهي.
هن سڄي تاريخي بحث مان هن مهل تائين ڪي ڳالهيون هن ريت واضح ٿين ٿيون:
1. گوتم ٻڌ نرواڻ حاصل ڪرڻ کان پوءِ تبليغي سلسلو شروع ڪيو، جيڪو سندس زندگيءَ ۾ ئي گنگا ماٿريءَ کان گهٽ ۾ گهٽ سنڌو ندي ۽ اُجين تائين وڌيو. ان دور ۾ ارهت ۽ ڀڪشو تبليغي سفر ڪندا هئا.
2. اشوڪ موريا ٻڌ مت کي رياستي سطح تي وڏي پيماني تي پکيڙيو ۽ ٻڌ مت کي سريلنڪا، افغانستان، تائين منظم ڪيو. هن کوڙ سارا اسٽوپا، وهارا، مڙهيون، ۽ مسافرخانا ٺهرايا، ٽيڪسيلا سميت ڪجهه ماڳن کي علمي مباحثن جا مرڪز ڪري ڇڏيائين. ڀڪشو سن�