سياحن جو مشاهدو

�ها سلسلي کي مضبوط ڪيائين، جنهنجي نتيجي ۾ اڳتي هلي، مهايانا فرقو پيدا ٿيو.
3. ڪنشڪ ڪشان دور ۾ مهايانا فرقو عروج تي پهتو. ٻڌڪي فن ۾ ٻُڌ جو شبيهون آيون، بي شمار اسٽوپا، وِهارا، ٺهيا؛ کوڙ سارن پراڻن اسٽوپائن جي مرمت ٿي، ۽ ٻڌڪن تيرٿن جي ياترائن جو سلسلو شروع ٿيو. ٻڌ بابت اڪثر جاتڪ ڪٿائن کي گنڌارا ۾ گهر ڏنو ويو ۽ تبتي ٻڌن لاءِ گنڌارا اهم تيرٿ ديس ٿي ويو.
4. هنايانا ۽ مهايانا فرقن جي موضوعاتي ۽ نظرياتي فن ۾ اهو نمايان فرق آهي. پهرين صدي قبل مسيح کان اڳ جڏهن گنڌارا سميت سڄي هندستان ۾ مهايانا فرقو حاوي نه هو، گوتم ٻڌ جا مجسما نه ٺهندا هئا، يعني ان جي ذاتي مورت جي پوڄا نه ٿيندي هئي. هنايانا فرقي وارا ٻڌ جي مورتي ٺاهڻ جي خلاف هئا، جيئن خود گوتم منع ڪئي هئي. انڪري، هِنايانا وارا گوتم ٻڌ لاءِ تشبيهي علامتون گهڙيندا هئا، مثال طور: اسٽوپا، ڪنول جو گل، ٻُڌ جي چاکڙي، پيرن جا نشان، ٻُڌ جو تخت يا منجي، پپل يا بڙ جو وڻ وغيرهه.
5. انهن کان مختلف طور مهايانا وارن ٻڌ جون بي شمار مورتيون گهڙيون، ٻڌيستوا، ارهت، ديويون، ديوتا تراشيا، ان کان سواءِ گوتم ٻڌ سان لاڳاپيل سندس اڳوڻن جنمن جا کوڙ سارا واقع چِٽيا. ظاهر آهي ته سڀ کان پهرين اهي واقعا زباني طور بڌايا ويا، پر پوءِ انهن کي تصويري صورت ۾ اڻپڙهيل خلق تائين پهچايو ويو. هي نهايت اثرائتو طريقو هي ٿو. ان طرح ڪا هستي يا واقعو وڏي حقيقت بڻجي ذهن تي نقش ٿي وڃي ٿو. ان ريت مهايانا فرقي وارن ٻڌ جي بنيادي هدايد ته ”هن جسماني زندگيءَ کان پوءِ منهنجي ڪا ٻي ٻي جسماني زندگي نه آهي“ جي نفي ڪري، ٻڌ مت ۾ ٻڌيستوا، ارهت، ۽ ديوتائن جا تصور ۽ انهن جي پوڄا کي شامل ڪري، ان کي هندو ڌرم جي قريب ڪري ڇڏيو. نتيجو اهو نڪتو ته شروع ۾ کوڙ سارا هندو ٻڌ مت ۾ داخل ٿيا، پر جڏهن ڪو خاص فرق نه ڏٺائون ته هوريان هوريان ٻيهر هندو مت اختيار ڪيائون. ايئن ٻڌ مت هندستان مان (هندستان تي مسلمانن جي ڪاهن واري بيروني سببن سان گڏو گڏ) اندروني ترميمن سبب ڪري به گهٽبو ويو.
6. ان ڪري ايئن سمجهڻ گهرجي ته جتي ٻڌ جي مورتي وغيرهه نه آهي پر ڪا ٻي علامتي شڪل خاص ڪري اسٽوپا، ڪنول، چاکڙي، قدم. پپل، منجي وغيرهه آهي، اهو ماڳ هِنايانا فرقي سان تعلق رکي ٿو. جنهن هنڌ تي ٻڌ جي موتري، جاتڪ ڪٿائون، ٻڌيستوا وغيرهه تراشيل آهن، اهي مهايانا فرقي سان تعلق رکن ٿيون. البت اڪثر ماڳ اهڙا به اهن، جتي پهرين هِنايانا ۽ پوءِ مهايانا فرقا موجود رهيا، اتي پڻ عمارتن جي مرمتي ڪ سان مهاياني تفصيل به شامل ٿيا (اضافا ٿيا). اسان کي سنڌ ۾ ان ئي اصول تحت هِنايانا ۽ مهايانا ماڳن ڀيٽي جدا ڪري سگهنداسين، ڇاڪاڻ ته سنڌ ۾ ٻئي فرقا موجود رهيا آهن: اشوڪ کان پوءِ ۽ ڪنشڪ کان اڳ هِنايانا فرقو، ۽ ڪنشڪ کان پوءِ مهايانا فرقو.
جيتوڻيڪ، گوتم ٻڌ تاريخ ۾ ڪڏهن به گنڌارا سميت سنڌو ماٿريءَ ۾ نه آيو آهي، ڀڪشوئن جي بمالغي سبب ايئن ٿيو ته سڄي هندستان ۾ خاص ڪري گنڌارا ۾ هنڌ هنڌ جبل، ٽڪر، وڻ، چشما ۽ غارون انهن روايتن سان منسوب ٿي ويا ته هتي گوتم ٻڌ سان هيِءَ يا هوءَ روايت آهي. انڪري هي وڏو تيرٿ ديس ٺهي ويو. اهو بلڪل ايئن آحي جيئن حضرت علي رضه ڪڏهن به سنڌ نه آيو، پر هنڌ هنڌ هن سان منسوب قدم ۽ ماڳ ٺهي ويا آهن. اهو ئي مبالغو ۽ ڪشان سرڪار جي سرپرسستي هئي جنهن ڪري گنڌارا کان افغانستان تائين، هنڌ هنڌ عام شاهراهن تي گوتم ٻڌ جا عطيم مجسما ٺهرايا ويا، جن مان ٻه عظيم مجسما ڪجهه سال اڳ بامان وٽ طالبان تحريڪ وارن بارود سان ڊاهي ڇڏيا.
گوتم ٻڌ جي پهرين مورتي غالباً پهري صدي ق.م ۾ ٺهي. جيڪڏهن هندستان ۾ بت تراشيءَ جي فن جي تاريخ ڏسبي ته اها تمام پراڻي آهي. اسان کي موهن جي دڙي مان به مورتيون لن ٿيون، جيڪي تاريخ کان آڳاٽيون آهن. ڪن ثقافتي ماڳن تان ملجندڙ ديوي ماتا ۽ ڍڳي جو مورتيون ته ان دور کان به اڳ جون آهن. سنڌو تهذيب جو ڏند ڪٿائون ان تهذيب جي مهرن تي ڏنل آهن. ويدڪ دور جا ڪردار يقيناً 1000 ق.م جا آهن، ۽ انهن جون مورتيون به تاريخي دور جون آهن. اپکنڊ ۾ ويدڪ برهمي ڏند ڪٿائن جا ڪردر لڳ ڀڳ ان ئي دور ۾ يا ڪجهه پوءِ مورتي روپ ۾ آندا ويا، جڏهن اهي قصن ڪهاڻين جي شڪلين ۾ مقبول ٿيا. شروع ۾ اهي ڪنهن علامت يا واحد ڪردار جي ’ساڪت‘ روپ ۾ ۽ پوءِ وقت سان انهن ۾ ڪجهه حرڪت جو عنصر نظر آيو. اهي مورتون ٿري ڊي يا هاءِ رليف ۾ هيون. اهو لڳ ڀڳ ٻي يا ٽين صديءَ جو زمانو هو. جڏهن کان هي فن نفاست طرف وڌيو، ۽ ان ۾ علامتي منظر نگاري شروع ٿي. اشوڪ جا ٿنڀا ان جو شاهڪار مثال آهن. انهن کان پوءِ ان سلسلي جو عاليشان فن گنڌارا ۽ اورنگ آباد کان 100 ڪلوميٽرن جي پنڌ تي اجنتا غارن ۾ ڏسي سگهجي ٿو، جتي ٻڌ ڌرم جو آرٽ آهي. بهرحال، سنڌو ماٿريءَ ۾ ٻڌ کان اڳ جي بت تراشيءَ جو هڪ مثال سوريه ديوتا جو آهي، جيو وارياسي پٿر ۾ گهڙيل آهي، اهو به پهرين صديءَ جي پڇاڙيءَ جو گهڙيل آهي. اهو يڪ رخو، ڳري، مضبوط جسامت جو، بلڪل سڌو، سخت تاثر وارو ۽ چؤطرفي گهڙاوت ۾ آهي. اها خص هندستاني گهڙاوت آهي. جنهن ۾ چورو گگول ٿئي ٿپ، پير جي ڊيگهه ڪل قد جو يارهون حصو ٿئي ٿو. عورتاڻن مجسمن ۾ زنانا عضوا تمام نمايان ۽ وڏا ڏيکاريا وڃنٿا. لباس گهٽ، ڪپڙي جي ٿولهه معمولي، لباس ۾ ٿورا چُڻ ڏيکاريا ويندا آهن. ان جي ابتڙ (گنڌارا ۾ موجود) يوناني اثر واري بت تراشيءَ ۾ بهتر جسماني تناسب، لباس دار تصوير ٿئي ٿي. يوناني مورتي اڪثر ٽن پاسن کان گهڙيل هوندي آهي.