سياسي ڇڪتاڻ

سياسي ڇڪتاڻ

شهر ۾ هڪ قديم ۽ سهڻي عمارت ڏسي اسان جا پير بيهجي ويا. سهڻو ڪاٺ جو ڪم، سنگ مرمر جو استعمال پر هاڻي هر شيءِ اهڙي نڍال سپاهي وانگر هئي جيڪو گهڙي سواءِ ۾ ساهه ڏيڻ وارو هو. پڇا ڪئي سون، ”هيءَ جاءِ ڪڏهن جي آهي؟“
”پراڻي آهي هندن جي هئي، پاڪستان ٺهڻ کان اڳ ...“ هڪ جهوني چيو، ”هاڻي هڪ مهاجر جي ملڪيت آهي، هن کي ڪليم ۾ ملي هئي، جاءِ جي مرمت ڪڏهن به نه ٿي آهي“ جهوني جي جواب ۾ لاپرواهي هئي. اها عمارت هندن جي وقت ۾ بينڪ هئي، هاڻي ان ۾ هڪ ڀڳل ٽٽل دڪان ۽ گهر هو. ”شروع شروع ۾ ڏاڍي شاندار بلڊنگ هئي ...“ هڪ ماڻهو وچ ۾ چيو ”ڪنهن ڪرڙو پتيءَ جي جاءِ هئي.“
”مان توهان کي ٻڌايان ٿو ...“ هڪ ٽئين ماڻهو وچ ۾ ڳالهايو، ”ديرو غازي خان ايترو قديم ناهي جيترو توهان سمجهو ٿا. اڳوڻي شهر کي درياهه پائي ويو هو (1910ع ۾). هيءُ نئون شهر آهي ... وڌ ۾ وڌ ستر اسي سال پراڻو، پاڪستان ٺهڻ کان ٽيهه سال اڳ هتي نئون شهر ٺهيو آهي ... اڳوڻو ديرو غازي خان ائين هو جيئن سمجهو کڻي ملتان آهي.“
ديرو غازي خان هن وقت مهاجرن سان ٽٻيل آهي. اهي مهاجر پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ دهلي ۽ ڀرپاسي جي علائقن کان هتي آيا آهن. ڪو ڪو ماڻهو اوڀر پنجاب جوآهي، نه ته هر مهاجر جي مادري ٻولي اردو آهي. شهر جي ڪاروبار ۽ شهري ادارن تي سندن قبضو آهي. مونکي اصل مقامي ماڻهو ٻئي درجي جا شهري نظر آيا جن جي مادري ٻولي سرائيڪي هئي. ٻهراڙيون سرائيڪي لوڪن جون هيون پر شهرن تي مهاجرن جو قبضوهو. جيڪڏهن ڪو ائين چوي ته ديرو غازي خان سرائيڪين جو شهر آهي ته اها دعويٰ سچي نه ٿيندي. شهر ۾ اڌو اڌ آبادي مهاجرن جي آهي جيڪي تعليم ۽ وسيلن ۾ اڳتي آهن. ويهه سيڪڙو پنجابي آبادي آهي باقي ٽيهه سيڪڙو سرائيڪي آهي. يعني اصلوڪا رهواسي اقليت ۾ تبديل ٿي چڪا آهن.
شهر جو سياسي ماحول ڪافي ڇڪتاڻ وارو محسوس ٿئي ٿو. هتان جي مهاجرن جو ڪراچيءَ جي ايمڪيوايم سان گَهرو رابطو آهي پر سرائيڪي لوڪن کان ڊنل آهن. ايمڪيوايم جو وجود مهاجرن جي گهرن ۾ آهي. سندن اکيون ٻڌائين ٿيون ته جنهن مهل کين موقعو مليو ڪو نه ڪو ممڻ مچائيندا. رستن تي نڪري فتنو پکيڙڻ جي في الحال همت نه اٿن. سرائيڪي لوڪن سان ڪا به همدردي يا دوستاڻو نه رکيو اٿن. شهر ۾ مهاجرن جي هڪ شادي هئي. ڄڃ نواب شاهه کان آيل هئي. گهوٽ به مهاجر هو.
شهر جي ديوارن تي لکيل نعرا سياسي ماحول جو عڪس پيش ڪن ٿا. هڪ ديوار تي لکيل آهي:
“مارينگي مر جائين گي، سرائيڪستان بنائين گي!”
ٻي جاءِ تي لکيل آهي:
“جاگ سرائيڪي جاگ، ڀاگ پنجابي ڀاگ!”
ٽين جاءِ تي لکيل آهي:
“سرائيڪي قوم ڪا نعرا هئه، تاج لانگاهه قائد همارا هئه!”
اهي نعرا پاڪستان سرائيڪي پارٽيءَ پاران لکيل آهن.
آڏو هڪ شوالو بيٺو هو، پٿر جي چوڪنڊي عمارت مخروطي گنبذ ۽ پوءِ ان تي پلاسٽر ۽ سهڻي اُڪر. چوڪنڊي عمارت جي مٿئين ڀاڱي ۾ ٽي مورتيون: رام، لڪشمڻ ۽ هنومانجون هيون. رام ۽ لڪشمڻ تير ڪمان کنيو بيٺا آهن ۽ هنومان جي هڪ هٿ ۾ گدا آهي ٻئي هٿ جي تريءَ تي هماليه کڻي لنڪا ويندو نظر ٿو اچي، جتي رامڪٿا موجب لڪشمڻ راوڻ جي پٽ اِندر جِيت ميگهه ناٿ جو هڪ زهريلي تير لڳڻ سبب بيهوش ٿي ويو هو. ان موقعي تي حڪيمن هنومان کي روانو ڪيو هو ته اهو هماليه جبل تان ’جيون ٻوٽي‘ کڻي اچي ته جيئن ان مان دوا تيار ڪري لڪشمڻ کي ڏني وڃي. ڇاڪاڻ ته هنومان اها ٻوٽي نٿي سڃاتي تنهن ڪري سڄو هماليه جبل تريءَ تي کڻي آيو هو!
مندر جي مخروطي چوٽيءَ تي مهاديو شو جي مورتي اڪريل آهي. مندر جي اندرين پاسي مورتيون ڀڳيون ويون آهن. هن وقت مندر ۾ ٻه اسڪول پيا هلن. مندر جي دروازي تي لڳل بورڊ تي لکيل آهي، ”پرائمري بوائز اسڪول نمبر-7، ديرو غازي خان.“ ٻئي بورڊ تي لکيل آهي، ”نئين روشني اسڪول براءِ طلبا، بلاڪ نمبر ايم، ديرو غازي خان.“ پرائمري بوائز اسڪول ڪافي وقت کان هلندڙ آهي، نئين روشني اسڪول هاڻي کليو آهي.
شهر مان اخبار خريد ڪري پڙهڻ جو موقعو گهڻن ڏينهن کانپوءِ مليو. هندستان ۾ ’بابري مسجد‘ تان ڦڏو کڙو ٿيو آهي. هندو چون ٿا ته اها جاءِ اصل ۾ شري رام چندر جي جنم جي جاءِ آهي. تنهن ڪري اتي مسجد ڊاهي رام مندر ٺاهجي. مسلمان چون ٿا ته اهو ڪوڙ آهي، ايوڌيا جا کنڊر اتي آهن ئي ڪو نه جو رام اتي ڄائو هجي. مسلمان مسجد ڊهڻ نٿا ڏين ... پر هتي ديري غازي خان ۾، ديري اسماعيل خان ۾، ڪالاباغ ۾، ۽ مکڊ شريف ۾ اسان جيڪي ڪجهه ڏٺو اهو تصوير جو ٻيو رخ آهي.
شهر ۾ خوشيءَ جي هڪ ٻي تقريب به هئي. دهل جي ٿاپ تي رقص جاري هو، هيءُ به مهاجر هئا. صاف چٽي سنڌي ڳالهايائون. کدڙا نچيا ٿي، گهور جو سلسلو جاري هو. هڪ گهر ۾ چئن ڌيئرن کان پوءَ پٽ ڄائو هو. اڙدو ڳالهائيندڙ مهاجرن جا اوڀر پنجاب کان آيل مهاجرن سان ناتا بهتر ٿي لڳا ڇو ته هنن جي خوشين ۾ اهي به شامل هئا. شايد ڪنهن به سرائيڪي کي ڪوٺ نه هئي. صاف نظر ٿي آيو ته ديري غازي خان ۾ ٻه ڌريون هيون، ٻنهي ڌرين جي وچ ۾ سرد ويڙهه هئي. هتان جو اسيمبلي ميمبر هڪ مهاجر آهي جنهن آءِجيآءِ جي ٽڪيٽ تي چونڊ کٽي آهي.
هڪ مهاجر ڳيت ڏيئي پڇيو، ”ڪراچيءَ ۾ سنڌي مهاجر پاڻ ۾ ڇو ٿا وڙهن! ڏسو اسان هتي ڪو پاڻ ۾ وڙهون ٿا؟ بلڪل ڀائرن وانگر ٿا رهون.“ اهڙو ئي سوال ڪالاباغ ۾ به پڇيو ويو هو. پر ٻنهي سوالن ۾ فرق هو. ڪالاباغ وارن کي سنڌ مان بغاوت جي بوءِ پئي آئي پر هتي ديري غازي خان جي مهاجرن ڪراچيءَ جي صورتحال تي سنڌين جو مؤقف پئي سمجهڻ گهريو. هن همراهه جو سوال ئي غلط هو. ڪراچي ۾ سنڌي مهاجر ڪو نه وڙهيا آهن پر هر ڀيري مهاجر آبادي ڪڏهن پنجابين سان، ڪڏهن پٺاڻن سان ته ڪڏهن سنڌين سان وڙهي آهي. تازن فسادن ۾ به سنڌين مهاجر ڪو نه ماريا آهن. پر مهاجرن سنڌي گهرن تي حملا ڪيا آهن. ديري غازي خان جا مهاجر سرائيڪي آباديءَ سان ڪيترو ڀائپي سان هلي رهيا آهن؟ اهو ته شهر ۾ پير پائڻ سان ئي نظر اچي ويو. سچ به جيڪڏهن سرائيڪي ڌر ٿوري به سست هجي ها يا ديرو غازي خان اڄوڪي سنڌ۾ هجي ها ته هتي به چڱي خونريزي ٿي چڪي هجي ها.
شوالي جو فوٽو ڇڪڻ مهل چڱا خاصا مهاجر ۽ پنجابي ڪٺا ٿي ويا هئا. بابري مسجد واقعي سبب سندن ذهن ٻَري رهيا هئا. گهڻن ماڻهن اسان کي عجيب غريب صلاحون ڏنيون هيون. هڪ مهاجر چيو، ”اسان کي پاڪستان ۾ هڪدم سڀ مندر ڊاهي ڇڏڻ گهرجن“ ٻئي چيو، ”توهان هڪدم سرڪار کي لکو ته بدلو وٺڻ لاءِ ائين ضرور ڪن“ ٽئين چيو، ”جڏهن هِتي مندر ڊهندا تڏهن هندستان ۾ مسجدون ڊهڻ کان بچنديون“ اسان شُڪر ڪيو جو هتي اسان مندرن جي معاملي ۾ گهڻي دلچسپي نه ڏيکاري نه ته شايد ماڻهو اسان کيدشمن جو ايجنٽ يا هندو سمجهي وڙهي پون ها!