سيوهڻ جو قلعو

سيوهڻ جو قلعو
اسان هاڻي سيوهڻ جي قلعي تي بيٺاهئاسون. فرانس جي آرڪيالاجسٽ ’مادام مونيڪ‘ ھن سائيٽ ٽي چار سيزنون کوٽايون ڪيون هيون. انهن جو تفصيل وٺڻ لاءِ مون بخاري صاحب ڏانهن ڏٺو،
”انهن کوٽائين مان اڃا تائين ڪا آخري ڳالهه سامهون نه آئي آهي. هاڻي کوٽائيءَ جي پنجين سيزن هلندڙ آهي، هن مهل تائين ٽن چئن جاين تي ٿيل کوٽاين جي ڪا حتمي رپورٽ ته ڪونه ڏني اٿن پر هنن کي هن مهل سڀ کان پراڻا آثار تقريباً پهرين يا ٻي صدي قبل مسيح تائين جا مليا آھن. (يعني سڪندر اعظم کانپوءِ وارو وقت) ٿي سگهي ٿو ته اڳتي ٿيندڙ کوٽايون انهيءَ کان وڌيڪ قدامت کي ظاهر ڪن، ائين ٿي سگهي ٿو.“ بخاري صاحب ٻڌايو.
”پهرين ٻي صدي قبل مسيح ۾ ھتي ٻُڌن جو دور هو“ مون بخاري صاحب کان تصديق گهري.
”ها! اهو بلڪل ٻڌ ڌرم جو دور آهي.“
”ته ڇا هتان لڌل شيون ٻڌڪي تهذيب سان تعلق يا ثابتي ڏين ٿيون؟“
”اهي شيون ٻڌ ڌرم جون نه آهن ۽ ان وقت خود اسان وٽ به ٻڌ ڌرم جو ايڏو زور ڪونه هو. ٻڌ ڌرم اسان وٽ ٻي صدي عيسوي ڌاري آيو آهي.“ بخاري صاحب چيو.
”ته پوءِ اهي آثار ڪهڙي گهراڻي جا آهن؟“
”اها ڳالهه اڃا confirm ٿيڻي آهي پر مان سمجهان ٿو ته اهو پهرين ٻي صديءَ وارو وقت (سنڌ ۾) ٻڌ ڌرم کان به اڳي بلڪه ٻاهرين ماڻهن جي اچڻ جو دور آهي. ان ڪري، هتي اڃا ڏسڻو آهي ته هتي وڌيڪ ڪنهنجو اثر هو، ڇو ته اهڙو چٽو ٺڪراٽو اڃا تائين ڪونه مليو آهي، جنهن جي بنياد تي ڪجهه چئي سگهجي!“
”ته پوءِ هتان ڪهڙي قسم جو ٺڪراٽو مليو آهي؟“
”هتان red polished ware (پالش ٿيل ڳاڙهن ٿانوَن جون) ٺڪريون مليون آهن. ان ٺڪراٽي کي لڳ ڀڳ اها ئي تاريخ پهرين ٻي صدي ق.م) مليل آهي.“ بخاري صاحب ٻڌايو.
جيتوڻيڪ بخاري صاحب جو خيال آهي ته سنڌ ۾ ٻڌمت ٻي صدي عيسوي کان اڳ رائج ڪو نه ٿيو، آئون ان راءِ سان سهمت نه آهيان. منهنجو خيال آهي ته سنڌ ۾ ٻڌمت اشوڪ اعظم جي دور ۾ ئي(ٻي ۽ ٽين صدي قبل مسيح ۾) رائج ٿي چڪو هو. ڇاڪاڻ ته اشوڪ جي حڪومتي حدن ۾ سنڌ چندر گپت موريا جي وقت کان شامل هئي.