سيوهڻ جي قلعي جي تاريخ

سيوهڻ جي قلعي جي تاريخ
سنڌو نديءَ جي ھڪ آزاد ڇاڙھه تي واقع سيوھڻ قديم وقتن کان مسلسل آباد ۽ قَائم شھر آھي. شھر جي خاص ۽ قديم ترين نشاني ھي قلعو آھي، جنھن کي عام ماڻھو بنا ڪنھن ھٻڪ جي، ’ڪافر ڪوٽ‛ چون ٿا، جنھن جي عام ۽ سولي معنيٰ آھي، ’ اسلامي دور کان اڳ جو قلعو‛. ھي قلعو ڪيتري عرصي کان قائم آھي؟ آرڪيالاجسٽ ان سوال جو جواب ڳولڻ ۾ اڃا تائين مصروف آھن.
قلعو ڪجھه مستطيل ۽ بيضوي آھي. ان جي ھاڻوڪي اوچائي زمين کان 60 فٽ آھي. 1995ع ۾ جڏھن اشتياق انصاريءَ ان قلعي جي ماپ ورتي تڏھن ان جي ڊيگھه 1200 فٽ، ويڪر 600 فٽ ۽ اوچائي 60 فٽ ھئي. ان جي پکيڙ 16 ايڪڙ آھي. اشتياق کي ھن قلعي ۾ حيدرآباد واري پڪي قلعي سان ڪا ھڪجھڙائي محسوس ٿي ھئي، جيڪو عمر ۾ سيوھڻ کان گھڻو ننڍو آھي. شايد، اھا ھڪجھڙائي ھن قلعي ۾ بار بار مرمتن سبب خاص ڪري ترخانن ۽ مغلن جي زماني ۾ مرمت سبب پيدا ٿي آھي. تازين کوٽاين مان خبر پوي ٿي ته قلعي کي اوڀر، ڏکڻ، ۽ اولھه پاسي گھٽ ۾ گھٽ (ڪل ٽي) دروازا ھئا. ڏاکڻو گيٽ، جنھن جو رخ شھر طرف آھي، قلعي جو مکيه گيٽ ھو.
اليگزينڊر برنس مَئي، 1830ع ۾ ھن قلعي تي آيو ھو. ان وقت به ھي مڪمل کنڊر جي صورت وٺي چڪو ھو. پر، ھن ڏٺو ته ھڪ واھه (اَڙل) قلعي جي چوڌاري وھي رھيو ھو. اھو پاڻي منڇر ۽ سنڌو نديءَ کي ڳنڍيندڙ ھو. سر زمين جو مشاھدو ڪرڻ سان محسوس ٿئي ٿو ته ھي قلعو ’جَل درگ‛ (پاڻيءَ ۾ گهيريل) ھو ۽ اڙل واھه جي ھڪ شاخ ’دَديجِي‛ سان وڪوڙيل ھو. ڏاکڻي در وٽ ھڪ مشيني پُل ھئي، جنھن جي ذريعي واھه جو ويڪرو پيٽ اُڪري شھر مان قلعي (يا قلعي مان شھر) ۾ داخل ٿي پيو سگھجي. ھينري پاٽنجر جون ماپون اشتياق انصاريءَ کان مختلف آھن. ھو، 300 X 450 وال ڊيگھه ويڪر ۽ 80 فٽ اوچائي ٻُڌائي ٿو. پاٽينجر، ھن قلعي ۾ 30 برج ، ۽ ھر ٻن برجن جي وچ جو مفاصلو 90 وال ڏٺو. ھاڻي آرڪيالاجسٽن جو خيال آھي ته جيڪڏھن ھي قلعو، سچ پچ سڪندر اعظم جي وقت ۾ به موجود ھو، ته پوءِ اھو موجودھه آثارن کان گھڻو ننڍو ۽ ھاڻوڪن آثارن جي مرڪز ۾ ڪٿي ھوندو.
ھونئن، عام خيال ۽ روايتون آھن ته ھي قلعو سڪندر ٺھرايو، ان ڪري اڪثر صاحب ھن کي ’سڪندر جو قلعو‛ به چوندا آھن. برٽن صاحب به Sind Revisited ۾ ان کي ’سڪندر جو قلعو‛ ئي ڄاڻايو آھي. پر، ھينري ڪزنس جو چوڻ آھي ته، ”قلعي مان ڪنھن ھڪ اڌ يوناني سِڪي کان سواءِ ٻيو ڪوبه يوناني ثبوت ڪونه مليو آھي، جنھن مان فقط اھا ثابتي ملي ٿي ته ھتي يوناني سڪو پھتو، يوناني نه!“ (Antiquities of Sind by H.Cousens p:111. Deparment of Culture, Govt of Sindh-1998).
ان ھوندي به حالاتي شاھدي تجويز ڪري ٿي ته قلعو يونانين کان اڳ به موجود ھو، ڀلي ته کڻي ھتي سڪندري اڏاوت جو ثبوت نه ھجي. سڪندر اعظم وٽ سنڌ مان گذرڻ وقت سچ پچ ته ايترو وقت ڪونه ھو جو ھُو ھڪ ھٿرادو دڙو کڻائي ان تي وڏن بندوبستن وارو ھڪ شاھي قلعو تعمير ڪرائي ھا! ان وقت ته ھُو ڪنھن طرح ھڪ محفوظ ۽ عزت ڀري موٽ يا ڀاڄ ڏانھن نھاري رھيو ھو. سنڌ مان گذرڻ مھل ھن سنڌ ۾ ڪيئي قلعا ڊھرايا ته جيئن مقامي آباديءَ جا حفاظتي انتظام ڪمزور ھجن. پر ھن ڪي پُراڻا قلعا مضبوط به ڪرايا، جيڪي ھن پنھنجي فوج لاءِ استعمال ڪيا. ٻئي پاسي، سيوھڻ جي قلعي مان ٽئين ۽ چوٿين صديءَ جو ڳاڙھو ٺڪراٽو نڪتو آھي پر آرڪيالاجسٽ ان جي قدامت جي اظھار مھل ھٻڪن ٿا، ڇاڪاڻ ته اھڙو ئي ٺڪراٽو، پوءِ واري زماني ۾ به ملي ٿو.
سيوھڻ جو نالو تاريخ ۾ بار بار تبديل ٿيو آھي ڇاڪاڻ ته ان تي اُتر ۽ اولھه کان ڪافي غير ملڪي حاڪم حڪومت ڪندا آيا آھن. انھن جو پنھنجو پنھنجو لھجو، تھذيبي ۽ ثقافتي پس منظر ھو. ان ڪري مختلف دورن ۾ ان جو اُچار ۽ نالا پڻ بدلجندا رھيا آھن مثال: سِوستان، سِجستان، سدوسان، سنديمانا، سيوھڻ (Sewhan) ۽ سَيھوَڻ (Sehwan). نالن جي گھڻائيءَ جي باوجود تاريخدان ان راءِ تي متفق آھن ته ھي ماڳ (سيوھڻ) يونانين کان اڳ به موجود ھو. ’سِـوِي‛ نالو بنيادي طرح شِـو (ديوتا) پنٿ جي نشاندھي ڪري ٿو، جيڪو سنڌ ۾ شايد سڀ کان پُراڻو ديوتا آھي. ڪي آرڪيالاجسٽ سمجھن ٿا ته ’سنديمانا‛ يا ’سندوسان‛ نالا شايد سنڌو نديءَ تان ورتل آھن.
سڪندر جي مھم اَروڙ ۽ سنديمانا ڏانھن اشارو ڪري ٿي. ھُن اَروڙ (مُوسِيڪانوس) کان پوءِ ’سنديمانا‛ فتح ڪيو. سڪندر اروڙ کان پوءِ اوگزيڪانوس يا پورٽيڪانوس (Oxykanus or Portikanus) (ھاڻوڪو لاڙڪاڻو، شھداد ڪوٽ ۽ دادوءَ جو اُتر يعني لڳ ڀڳ اھي ئي علائقا جيڪي پوءِ ’ٻُڌيه‛ ۾ شامل ٿيا) فتح ڪيا ( سڪندر جون فتوحات: مسلمانن جي فتح کان اڳ؛ ايڇ ٽي لئمبرڪ). ان وقت سنديمانا (Sindinana) جو حاڪم سامبس Sambus (سَمو، سانڀو؟) ھو. يوناني جھاز ران نيرڪس پڻ ’سنديمانا‛ جو ذڪر ڪيو آھي. سڪندر جي آمد وقت سامبس قلعو ڇڏي ڀڄي ويو ۽ سامبس جي مائٽن سڪندر تي قلعي جو در کولي ڇڏيو، ۽ کيس سُوکڙيون ڏنائون.
سڪندر جي موت کان پوءِ سندس فتح ڪيل ملڪ سندس جنرلن جي ھٿ ۾ اچي ويو. سنڌ ۾ نئين اُڀرندڙ طاقت چندر گپت موريا ھئي، جنھن ھندستان جي ڳچ حصي تي راڄ قائم ڪري ورتو. 274 ق. م. ۾ چندر گپت جو پوٽو اشوڪ تخت ۽ تاج جو مالڪ ٿيو. سندس دور ۾ ٻُڌ مت پکڙيو، ھن جي ئي دور ۾ سڄي سلطنت ۾، سنڌ سميت گھڻي کان گھڻا اسٽوپا ۽ وِھارا ٺاھيا ويا، ۽ عوامي زندگيءَ جو نئون نظام مقبول ٿيڻ لڳو.
2 صدي قبل مسيح کان 2 صدي عيسويءَ تائين ھتي سٿيا، پارٿي ۽ ڪشان آيا. سيوھڻ سان اُجين جي راجا گنڌروا سين جي پُٽ راجا ڀرتري ھريءَ جو پڙاڏو به لاڳاپيل آھي، جيڪو پاڻ سنسڪرت ٻوليءَ جو وڏو عالم ، شاعر، نجومي ۽ سياستدان ۽ وڪرما جيت (375- 413 ع) جو ڀاءُ ھو. ھي سنياسي شھزادو شِو مت جو پوئلڳ ھو؟ ۽ ان ئي زماني ۾ ٻُڌ مت سناتن ڌرم تي حاوي ٿي رھيو ھو. جڏھن ڀرتري ھريءَ سنياس اختيار ڪيو، تڏھن ھُو سيوھڻ به آيو. وڪرما جيت جي حڪومت جون حدون مگڌ کان مالوا، گجرات، ڪاٺياواڙ ۽ عربي سمنڊ تائين ھيون. ڀرتري ھريءَ بابت ڪرنل ٽاڊ چوي ٿو ته، ”سيوھڻ شھر شھزادي ڀرتريءَ سبب ٻُـڌڪي مرڪز ۾ تبديل ٿي ويو، جيڪو اُجين جي راجا وڪرماجيت جو جلاوطن ڀاءُ ھو‟ (راجستان : p1176). ھوڏانھن، اها به روايت آهي ته شھزادو ڀرتري (ڀرت ھَري) گُرو گورک ناٿ جو چيلو ھو جيڪو پڻ شِـو پنٿي ۽ جوڳ تپسيا جو سڀ کان وڏو گُرو سمجھيو وڃي ٿو ۽ کيس سڄي اپکنڊ ۾ نيم ديوتائي حيثيت حاصل آھي.
راءِ گھراڻي جي وقت ۾ سِوستان تمام اھميت وارو علائقو ھو. راءِ سھارس جو ملڪ چئن انتظامي حصن ۾ ورھايل ھو: برھمڻ آباد، اسڪلندھه ( اُچ شريف)، سيوھڻ ۽ ملتان. راءِ سھارس ڇھه قلعا ٺھرايا ھئا. انھن مان ھڪ سيوھڻ ھو. راءِ خاندان جي پڄاڻي راءِ سھاسي جي موت سان ٿي ۽ حڪومت تي چچ قبصو ڪيو. ان موقعي تي سيوھڻ متاھه جي ھٿ ھيٺ ھو، جنھن ت�