سکر کان لاڙڪاڻي ڏانهن

سکر کان لاڙڪاڻي ڏانهن

جمعو، 17 نومبر 1989ع
صبح جو 9_لڳي ڌاري لب مهراڻ وٽان مورڙئي کي درياهه مان ڪڍي اٺ گاڏي تي چاڙهي بئراج جي ٻئي ڀر ٽپايو ويو. ڪليم لاشاري، اشتياق انصاري ۽ هڪ ناکئو امام بخش ملاح مُهين جي دڙي تائين سفر لاءِ روانا ٿيا. اڄ وڏي جوکم جو پنڌ آهي تنهنڪري ليڊر ۽ ڊپٽي ليڊر کان سواءِ ڪنهن ٻئي کي درياهي سفر جي موڪل نه ڏني وئي. نوري سکر ۾ ٺهي نه سگهي.
نوريءَ جي مرمت نه ٿيڻ سبب سڀني ۾ مايوسيءَ جي هلڪي لهر ڊوڙي وئي آهي. ڇا باقي سفر هڪ ٻيڙيءَ تي جاري رهندو؟ طوطي خان هتان موڪلائي وطن روانو ٿي چڪو آهي. اڄ خشڪيءَ واري قافلي ۾ مينهون خان بلوچ به شامل آهي. مورڙئي مشين اسٽارٽ ڪري ٻيٽارين ۾ پنهنجا پيچرا ڳولي پنڌ شروع ڪيو ته خشڪيءَ واري قافلي به سُرڻ شروع ڪيو. هن ڀيري مينهون خان بلوچ به اسان سان گڏ آهي جنهن سکر، روهڙي ۽ ڀرپاسا وڏي سهولت سان ڏيکاريا. مينهون خان بلوچ سکر ۾ انفارميشن آفيسر آهي. گهمڻ جو شوقين ۽ فرضن جي پُورائي ۾ ڀڙ. ان مهل پريشان ٿي ويندو آهي جڏهن آفيس جو ڪم گهڻو هجي يا وي.آءِ.پي لٿل هجي ۽ مٿان وري سنگت اچي پهچي! بهرحال، پنهنجي واٽ ڪڍي ويندو آهي.
جيپ سکر کان لاڙڪاڻي جو رخ رکيو. لکيءَ کان ٿيندي رڪ وٽان لنگهي. رڪ ريلوي اسٽيشن، سکر کان 15_ ميل ۽ لاڙڪاڻي کان 33_ ميل آهي. اسٽيشن جي هڪ اهميت اها به آهي ته ڪوئٽا ريلوي ٽريڪ تي جنڪشن جي حيثيت اٿس. رڪ کان پوءِ ڪوئٽا ٽريڪ تي شڪارپور، جيڪب آباد ۽ سبي وغيره ايندا. رُڪ جي اڃا به ڪا سڃاڻپ آهي ته پوءِ اها سنڌ جي عظيم ڳائڻي ڀڳت ڪنور جي رت سان رڱيل آهي.

امروٽ شريف واري مسجد
لڳ ڀڳ هتان ئي اهي ٽي مکيه واهه گڏوگڏ هلندا جيڪي سنڌوءَ جا الهندا پٽ ساوا ڪن ٿا ۽ سکر بئراج جي ساڄي ڪنڌيءَ تان ڪڍيا ويا آهن. کير ٿر ڪئنال، رائيس ڪئنال ۽ دادو ڪئنال. امروٽ شريف دادو ڪئنال تي واقع آهي. هتان جا عالم سنڌ جي سياست ۾ چڱو اثر رکن ٿا. اها اڄ جي ڳالهه ناهي. جنهن وقت ۾ انگريزن کير ٿر ڪئنال پئي کوٽيو تڏهن هتي وڏي مزاحمت ٿي. هيءُ اهو ئي دور آهي جڏهن مسجد منزل گاهه وارو واقعو ٿيو. ٿيو ڇا ته کير ٿر ڪئنال جي کوٽائي لاءِ ڪڍيل سڌي ليڪ هڪ مسجد کي ڪٽي ٿي وئي. جڏهن کوٽائي ڪندي آبپاشي عملدار مسجد ڊاهڻ لڳا ته علماءَ سڳورن مزاحمت ڪئي. چون: ”مسجد نه ڊهندي!“ ڪم بند ٿي ويو. وڏا عملدار اچي لٿا. منٿ ميڙ ڪيائون، اکيون ڏيکاريائون، دڙڪا، دهمان ۽ لالچ سڀ ڪجهه بيڪار ويو. نيٺ آڇيائون ته مسجد
کي اتان هٽائي ڪنڌيءَ تي وڏو ڪري ٺاهجي ۽ اهو خرچ سرڪار ئي ڀري. علماءَ سڳورن اها ڳالهه به نه مڃي، چئي، ”مسجد هڪ انچ به نه هٽندي.“ وڏي ڳالهه ٿي وئي. نيٺ اتي وڃي راضي ٿيا ته مسجد اتي جو اتي رهندي ۽ ڪئنال ان جي هيٺان لنگهي ويندو. اها مسجد اڄ به بيٺي آهي. واهه جي پيٽ ۾ ٿنڀا کوڙي انهن تي مسجد بيهاري وئي ۽ ڪناري کان پل ڪڍي مسجد کي ان سان ڳنڍيو ويو.

ڳڙهي خدا بخش
منجهند جو 12_ لڳي ڌاري جيپ نئين ديري وٽان لنگهي، ساڄي پاسي کان ڳڙهي خدابخش ويندڙ رستي ميار ڏني فقط ٽن ڪلو ميٽرن جي پنڌ تي سنڌ جي ان شخصيت جي قبر آهي جنهن سان سنڌ جي ماڻهن ڏاڍو عجيب پيار ڪيو. عوام هن شخص کي پاڪستان جي پهرين چونڊيل وزيراعظم جو مرتبو ڏنو پر پوءِ ... اهو شخص ڦاهي چڙهي ويو. هتي ذوالفقار علي ڀٽي جي قبر آهي جنهن کي ماڻهن ’شهيد بابا‘ سڏڻ شروع ڪيو آهي. باشعور نوجوان هتي واعدن جي تجديد ڪرڻ اچن ٿا، وڏيرا سياست چمڪائڻ اچن ٿا ۽ عقيدي پرست باسيون باسين ٿا.
مزار تي ڊيوٽيون ورهايل آهن. غلام نبي نالي هڪ همراهه ٻهاريدار آهي. اسان جي ملاقات هڪ مولوي صاحب سان به ٿي جنهن بابت اسان کي ٻڌايو ويو ته ڦاسيءَ کان پوءِ جڏهن ڀٽي صاحب جو لاش هيليڪاپٽر ذريعي هتي پهچايو ويو تڏهن هن مولوي صاحب ڀٽي صاحب جي جنازي نماز پڙهائي هئي. بينظير ڀٽو جو نڪاح به هن پڙهايو ۽ بينظير جي ڀاءُ شاهنواز ڀٽي جي جنازي نماز به هن پڙهائي. مولوي صاحب جو نالو حاجي محمود ڀٽو آهي. مولوي صاحب 4_ اپريل 1979ع واري ڏينهن جو اکين ڏٺو احوال ٻڌائڻ شروع ڪيو،
”صبح جو 10_ لڳي جنازو هتي پهتو ... ٻه ڪلاڪ هتي هئا. لاش هيليڪاپٽر تي آيو پوءِ ايمبولنس تي اڳتي کڻي آيا. هيليڪاپٽر هتان ٽي ميل پري مئن روڊ تي لٿو هو. ڀٽي صاحب جو لاش ڪنهن پيتيءَ ۾ نه هو ... پيتي ڪا خاص نه هئي صرف ڦٽا مليل هئا ... نه ان ۾ ڪپهه هئي، نه ان ۾ برف هئي ... ڪا شيءَ نه هئي ... غسل ۽ ڪفن ڏنل هو ... اسان به هتي ڪفن تيار ڪيو هئوسين ... پوءِ اسان هنن کي چيو ته اسان کي ظالم جو ڪفن نه کپي اسان پنهنجو ڏينداسين ... هنن چيو ته ائين ڪڏهن نه ٿيندو! اسان بدلائڻ نه ڏينداسون ... بهرحال، ڦاسيءَ واري جون اکيون کلي وينديون آهن، زبان لٽڪي پوندي آهي، گردن لمبي ٿي ويندي آهي ... اهڙي ڪا شيءِ نه هئي ... چهرو ائين هو جيئن گلاب جو گل ... ننڊ پيو هو ... پر ڀٽو صاحب صفا ضعيف ٿي ويو هو، وزن فقط هڪ مڻ وڃي رهيو هئس ... هونئن سوا ٻه مڻ وزن هئس ... ڀٽي صاحب جو منهن سڄي ڳوٺ ڏٺو ... ٻچي ٻچي ڏٺو ... لاش سيني تائين کليل ڏٺو ... جڏهن ڀٽو صاحب دفن ٿيو ته فوج بيٺي رهي ... پوءِ به ڇهه مهينا بيٺي رهي ... دفنائڻ واري ڏينهن هتي 18 هزار فوج هئي. سڄي شهر کي گهيرو ڪيو هئن ... ڪنهن به ٻاهرين بني بشر کي نه ڇڏيائون سڀ روڊ بند ٿي ويا ... ڀٽي صاحب کي اسان لحد ۾ لاٿو ... پر سڄو جسم ڏسي نه سگهياسين پر ڦاسيءَ جو ڪو به نشان نه هو ... ڀٽي صاحب جو جنازو اول حويليءَ ڏانهن کڻي ويا هئا پر فوج جي پهري ۾ ... اتي ڀٽي خاندان جا سڀئي ماڻهو موجود هئا ... سڳا سوٽ هئس ... ممتاز علي خان جو بابو نبي بخش خان هو، سردار پير بخش خان هاڻي فوت ٿي ويو آهي، اهو به هو ... هتان جا سوٽ به هئس حاجي غلام علي خان، الله بخش خان، حاجي عبدالجبار خان، مولا بخش خان ۽ آغا خان موجود هئا ... ڀٽي صاحب جي نينگر شاهنواز خان کي به مون غسل ڏنو ’المرتضيٰ‘ لاڙڪاڻي ۾ ... ان موقعي تي ڪا فوج يا دشواري نه هئي، ڏهه لک ماڻهو هئا.“
ڀٽي خاندان جو ارادو آهي ته قبرستان لڳ ٺهيل جايون هٽائي قبر تي مقبرو اڏيو ويندو ۽ ماڻهن کي ان جي بدلي ۾ ٿورو پرتي جايون ڏبيون. مزار تي هڪ گونگو ڪردار به مليو جيڪو ايندڙ ويندڙ کي اشارن سان ٻڌائي ٿو ته هو ڀٽي صاحب کي تيل مالش ڪندو هو ۽ زور ڏيندو هو. گونگي جو نالو سومر سومرو آهي. ماڻهو چون ٿا ته هو ڀٽي صاحب سان گڏ چين جي دوري تي به ويو هو.