شاهه حبيب (وفات 1144هه، 1732 ـ1731ع)

حمد عالم دياني جو ماسات قرار ڏيئي سندس والده کي به دياني خاندان مان قرارا ڏنو ويو. محمد عالم ڏيري ڀٽ شاهه تي وفات ڪئي ۽ اتي ئي رکيل آهي.
تاريخي طور شاهه ديانو شاهه حبيب کان گهڻو اڳ (ڏهين صديءَ) جي هستي آهي. هالا ڪنڊيءَ جي مخدوم عربي دياني (وفات 980هه) جي ڪرامتن وغيره جو ذڪر بيان العارفين ۾ موجود آهي. بيان العارفين شاهه ڪريم جي ملفوظات 1032 هه (1623ع) آهي جيڪو شاهه حبيب جو پڙڏاڏو هو. هي ملفوظات 1038هه (1629ع) ۾ يعني، شاهه ڪريم کان فقط ڇهه سال پوءِ تحرير هيٺ آيون، ۽ ان جو ليکڪ محمد رضا بن عبدالواسع عرف مير دريائي بن داروغه گهر ٺٽوي هڪ مستند تاريخدان هو. يقيناً، شاهه ديانو شاهه ڪريم جو همعصر بزرگ آهي. جڏهن شاهه دياني وفات ڪئي ان وقت شاهه ڪريم 36 سالن جي عمر جو هو. شاهه حبيب جي وفات شاهه لطيف جي وفات کان 20 سال اڳ 1144هه (31ـ 1732ع) ۾ ٿي هئي. جيڪڏهن شاهه حبيب جي وڌ ۾ وڌ عمر 75 سال ٻڌجي ته به سندس جنم لڳ ڀڳ 1070 هه بيهندو. ان ريت شاهه دياڻي جي وفات ۽ شاهه حبيب جي جنم جي وچ ۾ ٽن نسلن جو فرق آهي. ان دليل هيٺ مائٽيءَ واري اها روايت درست ٿي نه ٿي سگهي.
’لطف الطيف‘ ۾ مولانا دين محمد وفائي لکي ٿو ته ”مخدوم عربي ديانه هالن واري مخدوم نوح جو استاد ۽ همعصر هو جنهن جو مقبرو پراڻن هالن کان اڀرندي پاسي آهي.“ مولانا صاحب جي ڳالهه بيان العارفين سان ٺهڪي اچي ٿي پر هو هڪ ٻي ڳالهه به چوي ٿو. ’شاهه عبدالليف جي والد بزرگوار کي ٽن شادين هوندي به اولاد ڪونه ٿيو .... شاهه حبيب جون ٽي شاديون هيون جن مان پهرين مخدوم عربيءَ جي خاندان واري بي بيءَ مان فرزند ڄائو جنهن جو نالو (درويش جي بشارت موجب) عبداللطيف ڄائو پر اهو ٻارڙو ئي هو ته فوت ٿي ويو.ان کان پوءِ وري ننڍي گهر مان نينگر ڄائو جنهن جو نالو جمال شاهه رکيائين جنهن جو اولاد اڄ تائين ڀٽ جي درگاهه جو متولي ۽ گادي نشين آهي. ... وري پهرين گهر مان ٻيو پٽ ڄائس جنهن جو نالو عبداللطيف رکيائين. اهو ئي اسانجو شاعر عبداللطيف آهي.“ (ص،9) هن ريت وفائي صاحب ڳالهه ڪجهه وڌيڪ منجهائي ڇڏي آهي يا ايئن کڻي چئجي ته شاهه حبيب جي ٽين شاديءَ جو جواز پيدا ڪيو آهي.
سو، شاهه حبيب ٻه (يا جيئن لطف اللطيف ‘ ۾ آهي، ٽي) شاديون ڪيون. هڪ مٽياريءَ ۾ خاندان مان، ٻي ڏيرن فقيرن مان، ۽ ٽين مخدوم دياني جي خاندان مان. شاهه حبيب کي ٻن (يا شايد ٽنهي) مان اولاد ٿيو پر پهرين شادي ڪهڙي هئي؟ اها ڳالهه به پڪ سان چئي نه سگهبي پر وڌيڪ امڪان اهو آهي ته پهرين شادي مٽياريءَ ۾ ، ۽ تڪرارن کان اڳ ٿي هوندي. ڊاڪٽر بلوچ نشاندهي ڪري ٿو ته ”شاهه حبيب پنهنجي والد جي وقت ۾ يا سندس وفات کان ڪجهه پوءِ اچي مٽياريءَ ۾ رهيو. ٿي سگهي ٿو ته اتي ئي سندس گهر هو ۽ مٽياريءَ ۾ سندس رهڻ ان ڪري ٿيو جو شايد اتي سندس شادي ٿي.“ ڊاڪٽر صاحب حاشيي ۾ لکي ٿو ته ”چون ٿا ته اها جاءِ پوئين وچين وقت ۾ مرحوم ماڪن شاهه جي حوالي هئي. 1960 ڌاري اتي نم جا ڪي وڻ هئا ۽ پڻ چؤديواريءَ سان هڪ ننڍڙي ڪوٺي پراڻين ڀتين ۽ هيٺاهين ڇت سان بيٺل هئي، جنهن تي پٽيون تڏا هئا، ۽ هيٺ زمين تي به ڪي تڏا پيل هئا. اهي شاهه حبيب جا ڪک سڏبا هئا، ماڻهو ادب ڪندا هئا ۽ اتي ختما چلا ڪڍندا هئا.“ (شاهه عبداللطيف ڀٽائي ،مقالا ۽ مضمون: ڊاڪٽر بلوچ).
شاهه دياڻي سان مائٽيءَ بابت رڳو مير علي شير قانع ۽ مير عبدالحسين سانگي ئي نه ٻين صاحبن به ڪافي مونجهارو پيدا ڪيو آهي. مثال: ليلارام کي هالا جي مخدوم احمد ڀٽيءَ ٻڌايو ته شاهه صاحب جي ٻي گهر واري دياڻي هئي ۽ شاهه لطيف جي والده شاهه دياڻي جي نياڻي هئي. مرزا قليچ بيگ به لکيو ته ”شاهه عبداللطيف جي والده مخدوم عربي دياني جي خاندان مان هئي.“ ان کان پوءِ حاشيي ۾ ڊاڪٽر گربخشاڻي جي حوالي سان لکيو اٿس ته ”شاهه صاحب جي والده شاهه ڌياني جي نياڻي هئي ۽ شاهه ڌياڻي کي مخدوم ڌياڻو به ڪري سڏيندا آهن سو صحيح نه آهي، ڇو ته مخدوم ڌياڻو ڏهين صدي هجريءَ ۾ ٿي گذريو آهي ۽ شاهه حبيب ٻارهين صديءَ جو آهي تنهن ڪري اها بي بي عربي ڌياڻي جي خاندان مان آهي، نه سندس نياڻي، ۽ مخدوم عربيءَ دياني خاندان کي سئي قندر وارا بزرگ به سڏيو ويندو آهي.“ (لطف الطيف .ڇاپو چوٿون. ص. 7 ۽ 8) .
هن بنيادي غلط فهميءَ جو اصل سبب جيئن اڳ چيو ويو محمد عالم ڏيري فقير جو نالو آهي جيڪو شاهه سائينءَ جو ماسات هو. محمد عالم نالي هڪ صاحب ديانو به هو. علي شير قانع ٻنهي صاحبن کي ملائي هڪ ڪري ڇڏيو آهي، ”مخدوم بايزيد مخدوم عربيءَ جو پٽ آهي پنهنجي پيءُ کان چڱو بهرو پرائي سچ استقامت هدايت کي فيض جي رستي ... هاڻي سندس اولاد مان محمد عالم نالي هڪ ماڻهو جيئرو آهي . هو سيد عبداللطيف تارڪيءَ جو خليفو ۽ سندس فقيرن جي جماعت ۾ شامل آهي.“ (تحفته الڪرام ص.383 پهريون ڇاپو). پر مير عبدالحسين سانگيءَ وڌيڪ مطابقت پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ لکيو ته ”ميان محمد عالم ديانو حضرت اوليا صاحب (شاهه لطيف) جي والده جي ڀيڻ جو پٽ هو. سماع ۽ ذڪر جي واڳ سندس هٿ ۾ هئي ۽ سڄي ڪم جو سنڀاليندڙ هو.“ (لطائف لطيفي). اها ئي ڳالهه ’لطف اللطيف‘ ۾ به ورجائي وئي آهي.
شاهه حبيب بابت اها به روايت آهي ته هو هالا حويليءَ ۾ رهيو آهي. هالا حويلي ٽنڊو الهيار ـ ٽنڊو آدم روڊ تي عثمان شاهه جي هُڙيءَ کان تقريباً ڏيڍ ٻه ڪلوميٽر ڏکڻ اولهه ۾ واقع آهي. هڪ پڪو روڊ حويليءَ تائين وٺي وڃي ٿو. پر هاڻي اها پراڻي حويلي قائم نه آهي، هڪ نئين حويلي ساڳئي نالي سان موجود آهي. پراڻي حويليءَ جون سرون ۽ بنياد اڄ به ڏسجن ٿا. هن وقت حويليءَ جي چوڌاري ٻنيون ۽ سٺي آبادي ٿي وئي آهي. هالا حويليءَ ۾ اڄ به سيد رهن ٿا، پر هو اهو نه ٿا ٻڌائي سگهن ته حسب نسب ۾ سندن ڪا ڪنڊ يا پاسو شاهه لطيف سان لڳي ٿو يا نه! مختلف روايتون چون ٿيون ته هالا حويلي ۽ ڪوٽڙي مغل ۽ وانءِ ڳوٺ (اڏيرو لال) سانڱري تي هئا. ڀٽ شاهه وٽان به ساڱري جو وهڪرو هو. ڪوٽڙي مغل ۽ هالا حويلي ڪٿي آهن؟ ڪجهه پيچيده سوال آهن.
ڊاڪٽر بلوچ لکي ٿو ته سن 1962 ۾ حڪيم محمد بخش نصرپور ۾ تصديق سان ٻڌايو ته سيد جيئندل شاهه اصل هالا حويليءَ جو هو، جو پوءِ اچي عثمان شاهه جي هڙيءَ ۾ ويٺو، سو چوندو هو ته شاهه لطيف هالا حويليءَ ۾ ڄائو ڪونه پر وڏي هوندي هالا حويليءَ مان سندس لنگهه هو. هو اتان لڌا سما ۽ ڀينءَ پور ڏانهن پنهنجن مريدن فقيرن ڏانهن ويندو هو. اها واٽ هن ريت هئي: ڀِٽ، اڏيرو لال، هالا حويلي، نصرپور، اتان لڌا سما ۽ ڀينءَ پور جيڪي ٻئي لڳو لڳ آهن.
هتي ئي عثمان شاهه جي هڙيءَ ويجهو ٽي ڪلوميٽر اتر ۾ مِيون وهيون جو قبرستان آهي، جنهن ۾ بيگلار حاڪمن جي زماني ۾ اڪبر بادشاهه جي همعصر ارغون بيگلارن جون قبرون آهن، جن کي ’تورڪي‘ چون ٿا. ان قبرستان ۾ امير سيد قاسم بيگلار پٽ ابوڪه بيگ (وفات:954هه)، امير شاهه قاسم خان (زمان) ارغون بيگلا