شاهه لطيف راڪ وِلا

شاهه لطيف راڪ وِلا

دادا دولت مهتاڻي ۽ سندس ڪٽنب جتي جتي به ڪا عمارت ٺهرائي ان سان لفظ Rock ضروري جڙيل آهي. Rock جي ماضيءَ بابت بهتر تفصيل مهتاڻي ڪٽنب ئي ڏئي سگهي ٿو. دادا سان منهنجي ذاتي واقفيت 74-1973 ڌاري ان وقت ٿي هئي جڏهن تاج بلوچ راڪ ڪورٽ ڪراچيءَ مان ماهوار ”سوجهرو“ ڪڍڻ شروع ڪيو هو. دادا دولت ، علي احمد بروهي صاحب جو گـهرو دوست هو ۽ اڪثر خواهش ڏيکاريندو هو ته سنڌ ۾ رابندرناٿ ٽئگور جي ”شانتي نڪيتن“ جهڙو ڪم ٿيڻ گهرجي. اهڙي اداري جي قيام لاءِ هو ٿاڻي بولا خان ۾ پنهجي ”شاهه لطيف راڪ ولا“ ڏيڻ لاءِ تيار هو. خبر نه آهي ته هُو ان ارادي تي قائم ڇو نه رهيو!

دادا جي ديهانت کان پوءِ اها ملڪيت وڪامجي وئي ۽ هاڻي اها موهن منگلاڻيءَ جي ملڪيت آهي. پلاٽ جي اولهه واري ڪُنڊ تي رُوپا ٻائي ميڊيڪل سينٽر ٺاهيل آهي. ’شاهه لطيف راڪ ولا‘ جو نالو به بدلجي ويو آهي. ان جو نئون نالو ’موهن منگلاڻي هائوس‘ آهي. هيءَ ڪا قديم طرز جي عمارت نه آهي. عمارت جي مکيه گيٽ کان جيئن ئي اندر داخل ٿجي ٿو، اندر خلاصي باغ جي وچ ۾ رهائشي عمارت آهي. آڏو خلاصو ٿلهو اٿس. عمارت جي ڏاڪڻين ۽ ٿلهي وٽ سيمينٽ مان ٺهيل راج هنس جا مجسما رکيل آهن.

جڏهن اسان روپا ٻائي ڪلينڪ تي وياسون ته اتي ويٺل هڪ نوجوان ڊاڪٽر (نالو ياد نه آهي) سيٺ نهالچند (اسلام ڪوٽ - ٿر وارو) جي خاندان جو ويٺو هو. هُن ٻڌايو، ”هاڻي اسلام ڪوٽ ۾ سيٺ جي خاندان جو ڪوبه ماڻهو ڪونهي. سيٺ جو پُٽ ۽ پوٽو راجا ته گهڻو اڳ ديهانت ڪري ويا هئا پر سندس ناٺي به ملڪ ڇڏي هندستان لڏي ويو آهي. افسوس!

منجهند جا پوڻا ٻه ٿيا ته اسان واپس ريسٽ هائوس موٽي آياسون. بُک لڳي هئي پر رمضان شريف جو مهينو هو. سڄي شهر تي روزو طاري هو البت اسانجو ڊرائيور ايوب مجاهد قسم جو روزيدار هو.

ايوب ۽ صديق اسان ٻنهي کان ڪجهه پري پري ۽ پاڻ ۾ ويجها ويجها هئا، آرڪيالاجي کاتي ۾ خاص ڪري فيلڊ ايڪسپلوريشن ۾ ساٿ سبب هنن جي پاڻ ۾ پراڻي واقفيت هئي. بخاري صاحب هنن کان گهڻو سينيئر ۽ سالن کان رٽائرڊ هئڻ ڪري اوپرو هو. مون سان ته هنن جي ملاقات اڃا اڄ ئي ٿي هئي. محمد صديق آرڪيالاجي کاتي ۾ 21 سالن کان ملازم هو، هن وقت ايڪسپلوريشن فورمين طور ڪم ڪري رهيو هو. سنڌ ۾ ڪم جو تجربو پنجاب جي ڀيٽ ۾ گهٽ هئس. منصوره ۾ چار سيزن ڪم ڪيو هئائين. سنڌ آرڪيالاجيڪل سروي جي سانگهڙ واري مرحلي ۾ ڊاڪٽر آسمه سان ۽ باقي پنجاب ۾ ٽيڪسلا، پيرمائونڊ ۽ ان پاسي گهڻو وقت رهيو آهي ڇو ته (سندس ئي لفظن ۾)، ”اصل گهڻيون explorations ته ان پاسي ئي ٿينديون رهيون آهن.“ صديق جو سنڌ جي ڪوهستان ۾ خاص ڪري دادو ضلعي جي آثارن سان هيءَ پهريون واسطو هو. يعني، هن علائقي ۾ اسان کي جنهن به قسم جي صورتحال ملڻي هئي، ان بابت هن کي ڪوبه اندازو ڪونه هو.

اڳتي ڪم لاءِ ضروري هو ته ٽيم هڪٻئي کان چڱيءَ طرح واقف هجي، فيلڊ ۾ ڪم جي مناسب ورڇ هجي ۽ هڪٻئي جي آسري تي ڪم اڌورو نه رهجي وڃي. هي علائقو بخاري صاحب لاءِ نئون ڪونه هو. بخاري صاحب اڃا آرڪيالاجي کاتي ۾ به ڪونه آيو هو جو هن جي پهرين پوسٽنگ ٿاڻي بولا خان جي مختيارڪاريءَ ۾ ٿي هئي ۽ مناسب وقت تائين هلي هئي. ان کانپوءِ، بخاري صاحب کي تؤنگ ۾ گهاڙين (پٿرن جون گهڙيل قبرون) جي ڪنزرويشن (مرمت ۽ بحالي) لاءِ رهڻو پيو هو. هُو ماڳن جي نوعيت ۽ مڪانن کان واقف هو. ان ڪري هن علائقي ۾ اسان جو بنيادي رهنما ته خود بخاري صاحب ئي هو پر هاڻي ڊگهن پنڌن ۽ وقت جي وڇوٽيءَ سبب ڪنهن مقامي سونهين کان سواءِ ڪيڏانهن به وڌي نه پيو سگهجي.

بخاري صاحب پنهنجن ٽارگيٽن کي مختلف حصن ۾ ورهايو ۽ اسان کي جن خاص خاص ماڳن يا منزلن تائين وڃڻو هو، يا بخاري صاحب جي يادگيري ۾ نالا موجود هئا، پهرين انهيءَ جي لسٽ تيار ڪئي وئيِ: پوکڻ لانڍي، پوکڻ ڪوٽيرو، ڪوهتراش بُٺي، چمڙن جو غار، ڪوهتراش گبربند ڪامپليڪس، قلندر مقام، ڪرچات، ٻيڙيءَ وارو ڪوٽيرو، ڪَچو بُٺي، تؤنگ قبرستان، تؤنگ بُٺي، ميري بُٺي، ڦنگ، ککر وارو ڍورو، غيبي پير جو مقبرو ۽ گهاڙيون، کجور لانڍي، عارب جو ٿاڻو، بي بيءَ جي بُـٺي، معصومن جي بُـٺي، ڄنگهڙي مڪان، شاهه جو ڪوٽيرو، عثمان بُٺي، ٻَچاڻي، ڪاپٽ (پٿرن جا آثار)، ڪاپٽ ڪوٽيرو، ديهه ريڪ ۾ پٿري اڏاوتون، جن لوهي، ٽِڪو بارڻ، دروات، دائو.

”اهي ماڳ ۽ مڪان ڏسڻ جي ته پاڻ پوري ڪوشش ڪنداسون، اڳتي هلنداسون ته ٻيا ماڳ به ياد پيا ايندا“ بخاري صاحب يڪساهي انهي ماڳن مڪانن جا نالا کڻي ويو. انهن مان ڪافي ماڳ بحمدار جا به ڏٺل هئا. بعد ۾ به ڪن آرڪيالاجسٽن انهن تان قدم گهمايا هئا، پر ڪم ڪڏهن به مڪمل نه هوندو آهي. اسان کي توقع هئي ته هن ڀيري اسان ڪي نوان ماڳ رڪارڊ تي آڻي سگهنداسون. نئين سائيٽ ڳولي لهڻ لاءِ اسان اصطلاح ٺاهيو، ”انگريز جي ٽوپيءَ ۾ کنڀ لڳڻ!“

”ڪوشش ته وڏي ڪنداسون! کنڀ لڳندو، ڇو نه لڳندو!؟“ اسان پاڻ ۾ ڀوڳ ڪيو.

”السلام عليڪم! صاحب توهان جنهن سُونهين لاءِ چيو هو، آيو آهي!“ ريسٽ هائوس جي چوڪيدار سومهڻي مهل اطلاع ڏنو.

”اَبا وارو ڪر! همراهه کي وٺي اچ!“ اسان کي مختيارڪاريءَ وارن محمد سومار بُرفت نالي هڪ جهوني همراهه جو ڏس ڏنو هو ته اهو وڏو خفتي آهي، جبلن ۾ پيو رُلندو آهي ۽ الائي ڪهڙيون ڪهڙيون خبرون پيو ڪندو آهي.

همراهه اندر آيو. سنهو سُڪو، قد جو پُورو پنو، هڏ گٺل، عمر 75 ورهيه پر سٺ کان مٿي ڪو نه پيو لڳي. ڪافي اونهو ٿي لڳو. سندس گهر ٿاڻي بولا خان کي ويجهو آهي.

”ڀائو! خوش آهين، چڱو ڀلو، سڀ خير آ؟ ... تنهنجو وڏو نالو ٻڌو اٿئون، اسان به تو وانگر جبل ٿا گهمندا وتون پر يار اسان کي ڏسڻا آهن قديمي زماني جي ماڻهن جا نشان، جيڪڏهن تو ڪي ڏٺا آهن ته اسان کي به ڏيکار!“

”هائو! ڏيکاريندس. ڪي ته مون به ڏٺا آهن، پوءِ توهان جي ڪم جا آهن الائي نه!“ سومار ڪي قدر اعتماد ۽ ڪي قدر شڪ ۾ چيو.

”ڀلا!ٰ ڏي خبر ’پٿرايل ڄڃ‘ ڇاهي ۽ ڪٿي آهي؟“ مون سندس معلومات جي اندازي خاطر پڇيو.

”اسان ان کي ’کريو ساٿ‘ چوندا آهيون، اها بارڻ ۽ مـُورڙائيءَ جي ميل تي آهي، اتي ڪي پٿر ان ريت آهن ڄڻ ڪي اُٺ ويٺا آهن ۽ انهن مان ڪو اُٺ اُٿي هليو ويو آهي، ڄڻ ته ساٿ کري پيو آهي. ان لاءِ ڪي چوندا آهن ته اها ڪا ڄڃ هئي جيڪا پٿر ٿي وئي آهي!“ سومار جواب ڏنو.

”ڀلا ٻيو ڇا ڇا ڏٺو اٿئه؟“

”ان کريو ساٿ جي ڀرسان ڏيڍ ميل جي پنڌ تي 70-80 عدد ڪوٽيرا آهن، هڪ ڀيري ان جي ڀرسان هڪ جاءِ تي مون لالچ ۾ اچي کوٽيو ته اتي مَٽَ پوريل مليا، انهن ۾ سڙيل هڏيون هيون. وقتن جي ماڻهن الائي هِندن مڙهه ساڙي هڏيون مَٽ ۾ وجهي، وري مَٽ زمين ۾ پُوري، مٿان پٿر رکي ڇڏيا آهن.“ سومار اهو پئي چوڻ چاهيو ته هن کي هڪ اهڙو ماڳ معلوم آهي جتي پراڻي