شفاعت

ِ رَبِّکَ الَّذِیْ خَلَقَ الخ“ انهي ۾ پڙهڻ ۽ لکڻ يعني علم جي فضيلت ۽ حڪم بيان ڪيل آهي. حضرت رسول ﷺ فرمايو آهي ته ”بعثت لاتمم مکارم الاخلاق“ يعني ”مان انهيءَ لاءِ نبي ڪري موڪليل آهيان ته اخلاقي خوبين کي ڪماليت وٺايان.“ مطلب ته اسلام دنيا ۾ علم ۽ اعليٰ اخلاقن کي ڪامل ڪرڻ آيو ۽ سچ پچ قرآن شريف اهڙو معجزو ڪري ڏيکاريو جهڙو ڪنهن به ڪتاب ڪونه ڪيو. يعني عربستان جي وحشي عربن کي نه رڳو انسان بنايو پر انهن کي اهڙي مهذب قوم بنايو جهڙي دنيا ۾ نه ٿي، نه ٿيندي. عربن ئي سڀني علمن ۽ فنن يعني موجوده سائنس جوعلم ايجاد ڪيو، جنهن کي يورپ زور وٺايو آهي. اخلاق ۾ عربن اهڙي ڪماليت حاصل ڪئي جو هو پنهنجو مال ۽ پنهنجي جان حق جي راهه ۾ قربان ڪري بيٺا. دنيا ۽ دولت عيش ۽ آرام هنن کي بلڪل ڪونه لالچايو. هنن جون دليون گناهن ۽ حرص ۽ هوس کان پاڪ ۽ صاف ٿي الله تعاليٰ جي نور سان منور ٿيون، هنن الله تعاليٰ جي قربيت حاصل ڪئي.

مگر يزيد جي زماني کان وٺي مسلمانن تي دنيا ۽ عيش پرستي غالب پوڻ لڳي ۽ جيترو ظاهري روزن ۽ نماز جا پابند هئا اوترو انهن جي مقصد يعني اخلاقن جي پاڪيزگي ۽ دل جي صفائي جو خيال نه رکيائون. اهو حال ڏسي ڪن بزرگن هن بابت وعظ به ڪيا ۽ ماڻهن کي اخلاقن جي سڌاري جو تاڪيد ڪيائون؛ اهي صوفي سڏجڻ لڳا. انهن مان شيخ عبدالقادر جيلاني، شيخ جنيد بغدادي ۽ با يزيد بسطامي رحمت الله عليهم بلڪل مشهور ٿي گذريا آهن. امام غزالي ؓ پنهنجي ڪتاب ۾ تصوف جي حقيقت ۽ فلسفي کي بلڪل چڱي طرح بيان ڪيو آهي.

ڪجهه وقت کان پوءِ خود تصوف ۾ بگاڙو پوڻ شروع ٿيو. ايران جا ماڻهو پنهنجي مُلڪي آب هوا ۽ مقوي غذا سبب نهايت عياش آهن. هنن کي شريعت جي پابندي تمام ڏکي لڳي. هندوستان سان تعلق ٿيڻ ڪري هنن کي هندو يوگين جو يوگ معلوم ٿيو. ان يوگ کي اسلامي الفاظن سان ملائي هڪ اهڙو رندانو طريقو پيدا ڪيائون جنهن ۾ شراب ۽ عشق بازي جائز ڪري ڇڏيائون ۽ تصوف جي آڙ ۾ حرام کي حلال ڪري روزي نماز وغيره کان به آزاد ٿيڻ لڳا. يوگ ۾ دم پچائي خيال کي يڪ جاءِ رکي پاڻ ۾ هڪ اهڙي طاقت پيدا ڪجي ٿي جنهنجي وسيلي ڪي اهڙا ڪم ڪري سگهجن ٿا جن کي ڪرامت سمجهيو وڃي ٿو. حقيقت ۾ اهو يوگ آهي. ڪي يورپي ماڻهو پڻ اهو ڪم سکيا آهن، هو ان کي هڪ سائنس ڪري ٿا سمجهن جنهن کي مسمريزم ٿا سڏين.

حقيقي تصوف اهو آهي جنهن ۾ علم ۽ اعليٰ اخلاق جي وسيلي دل صاف ٿي ڪجي. انهي معنيٰ ۾ وڏي ۾ وڏا صوفي پيغمبر سڳورا ۽ اصحاب سڳورا هئا. صاف دل ۾ الله تعاليٰ جو نور اهڙي طرح ٿو چمڪي جو سينو روشن ٿي ٿو پوي. حديث سڳوري ۾ آهي ته جيڪڏهن الله تعاليٰ سان محبت رکڻ گهرو ٿا ته پهريائين ذات انسان سان محبت رکو، ۽ قرآن شريف ۾ فرمايل آهي ته جيڪڏهن الله تعاليٰ سان حب ٿا رکو ته رسول الله ﷺ جي پيروي ڪريو. هاڻي چئبو ته جيڪڏهن الله تعاليٰ جي حب جو مطلب آهي رسول الله ﷺجي پيروي ڪرڻ ۽ ذات انسان سان حب رکڻ ته پوءِ جيڪو اُنهي رستي الله تعاليٰ سان حب رکي ته الله تعاليٰ به ان سان حب رکي ٿو، اهو ماڻهو ولي الله يا الله تعاليٰ جو دوست ٿو ٿئي. الله تعاليٰ سندس دعا قبول ٿو ڪري ۽ کيس وقت بوقت الهام ٿو موڪلي. تنهنڪري ولي الله اهو ناهي جو يوگين ۽ جادوگرن وانگرن ڪرشما ڪري ڏيکاري، اگرچه هو روزو نماز به ادا ڪندڙ هجي. مگر حقيقي ولي اهو آهي جنهن جو بيان مٿي ڪيو ويو. قرآن شريف جيڪي ڪن ٻين آيتن ۾ به چٽوبيان ڪيل آهي ته اولياءَ ڪير آهن؟ هڪڙي آيت جو مطلب آهي ته الله جا اولياءَ اهي آهن جي مومن آهن ۽ صالح ڪم ٿا ڪن.

ڪوڙي تصوف جو نتيجو اهو ٿيو آهي جو جن کي قرآن مجيد ۽ حديث شريف جي هڪ لفظ جي به خبر ڪانه آهي، جيڪي شريعت تي هلڻ ۽ نماز ادا ڪرڻ ته پنهنجي ماڳه پر اٽلندو شريعت ۽ مولوين تي ٽوڪون ڪن، ڀنگ شراب وغيره پيئن ۽ خوبصورت ڇوڪرن ۽ زالن تي عشق پچائي بد هلتون ڪن، سي اڄ اولياءَ ٿا سڏجن. مسلمان به گمراهه ٿي انهن کان سڳا ڌاڳا ٿا ڪرائين ۽ پنهنجا گهر ڦري انهن کي ٿا ڏين. اهڙن درويشن جي قبرن تي هزارين مرد ۽ عورتون بي حجاب وڃن ٿيون ۽ هزارين خرابيون پيدا ٿيون ٿين. انهن درويشن جي اثر کان ماڻهو اسلام، قرآن شريف، روزي، نماز ۽ مسجدين کي ترڪ ڪري دائرا (پِڙَ يا آستان) ۽ مڪان آباد ڪيون ويٺا آهن، جتي راڳ، چوپڙ، چرس ۽ ڀنگ جي ڌُم لڳي پيئي آهي. انهن خرابين جو شمار ڪرڻ ۽ انهن جي نقصان جو اندازو ڪرڻ لاءِ جدا ڪتاب جي ضرورت آهي.

ڪي علم ۽ فهم وارا ماڻهو قبول ٿا ڪن ته اهڙا درويش ظاهر ظهور اسلام ۽ شريعت کي ترڪ ڪري شراب ۽ ڀنگ ٿا پين سي سچا صوفي ۽ اولياءَ الله هرگز نه آهن، مگر هو انهن کي ولي ٿا سمجهن جي روزو نماز به ڪن پر ان سان گڏ يوگ وارا طريقا پچائين. اهي چوندا آهن ته نمازون ۽ روزا هي پڻ چڱو ڪم - پر اوڪو ٻيو فهم - جنهن سان پسجي پرينءَ کي. اهو فهم سمجهندا آهن نفي ۽ اثبات جي ذڪرن پچائڻ کي جن جو بيان اڳتي ايندو. انهيءَ قسم جي ذڪر (در حقيقت انهيءَ کي ذڪر ته سڏيئي نٿو سگهجي.) جا چار طريقا مشهور آهن: (1) نقشبندي، (2) قادري، (3) چشتي، (4) سهروردي. سڀئي عالم اهو طريقو رکندڙ يا نه رکندڙ قبول ٿا ڪن ته اهي طريقا حضرت رسول ﷺ جي زماني ۾ ڪو نه هئا. اهي طريقا نڪي پاڻ ۽ نڪي اصحابن سڳورن ڪيا. قرآن شريف يا حديثن يا فقه ۾ هيٺيان اصطلاح ۽ الفاظ: فنافي الشيخ، فنافي الرسول، فنافي الله، عشق مجازي، عشق حقيقي، غوث، قطب، قلندر، ابدال، ملڪوت، جبروت، ناسوت، لاهوت، هاهوت وغيره وغيره موجود ئي ڪينهن. هو ائين به چون ٿا ته اهي طريقا بدعت آهن. مگر بدعت حسنه آهن (بدعت چئبو آهي مذهب ۾ نئين ڳالهه ڪڍڻ کي) مگر امام رباني ؓ فرمايو آهي ته ڪا به بدعت حسنه ڪانهي. هڪ حديث شريف ۾ آهي ته ڪل بدعت ضلالت يعني ”سڀ بدعت گمراهي آهي.“ بدعت ڪڍڻ بابت اهڙيون سخت عذاب جون حديثون موجود آهن جو پڙهندي هيانءُ ڏڪي ٿو وڃي. پر جيڪڏهن مٿئين حديث سڳوري نه هجي ها ته به انهن سڳورن کان پڇو ته انهيءَ بدعت کي ڪنهن بدعت حسنه ٺهرايو؟ وڏن وڏن عالمن گڏجي ڪانفرنس ڪري ان بدعت کي حسنه ٺهرايو، يا ازخود اها بدعت پکڙجي ويئي. ڪي سڳورا ته چون ٿا ته اها بدعت ئي ناهي. هو چون ٿا ته بدعت اها آهي جا اسلام جي مخالف هجي. پر جيڪڏهن مخالف نه هجي ته پوءِ توڙي نئين ڳالهه هجي ته به بدعت ناهي. هيءُ خيال ته تمام عجيب آهي جو منهنجي ناقص فهم ۾ بلڪل ڪو نه ٿو اچي. اسلام جي مخالفت ته هونءَ ئي گناهه يا ڪفر آهي، باقي بدعت جي بابت جو جدا هيتريون سخت ۽ چٽيون حديثون آيون آهن سو ڇو؟

ڪي سڳورا فرمائن ٿا ته رسول الله ﷺ جي زماني ۾ فقط سندن فيض واري نظر جي برڪت سان دليون صاف ٿي وينديون هيون. مگر پوءِ جڏهن وڏن بزرگن ڏٺو ته ماڻهن جا قلب ڪارا ٿي ويا