شمشيرالحيدري

� تال هئي ان نظم ۾ :

”چوي ڪير ٿو؟
ڀلا ڪير توکي ٿو روڪي سگهي؟
ته تون پنهنجي حسن دو روزه تي نازان نه ٿي
جوانيءَ جي دولت تي شادان نه ٿيءُ
چوي ڪير ٿو
ته تون پنهنجي جوڀن جيارل
بـهارن جي بخشيل سريلي ۽ شفاف
نرمل ۽ نازڪ بدن تي
سدا صاف ريشم ۽ ڪمخواب و بخمل جي زرتار پوشاڪ پهرڻ ڇڏي ڏي ـ
نه ڪر سينڌ سُرمو
۽ پنهنجي خيالن کي دل جي ويران خانن ۾ جڪڙي
تبسم جي چپڙن تي شوخيءَ جي سرخي لڳائڻ ڇڏي ڏي؟
چوي ڪير ٿو؟

(هي ڊگهو نظم آهي. مون ان جو فقط ڪي ٿوريون سِٽون پيش ڪيون آهن)
بيشڪ شمشير سنڌ جو يگانو ۽ سچو روح آهي. مان هن کي اڄ به پنهنجي چوڌاري محسوس ڪندو آهيان. ڪڏهن ptv تي 1980 کان اڳ، ڪڏهن هلال پاڪستان ۾ (86ـ1985)، ڪڏهن سکر ۾ 1991 (جڏهن هو مون وٽ گهر آيو هو)، ڪڏهن سنڌ گزيٽير جي آفيس (2004) ۾ انور سان گڏ، ڪڏهن ڪٿي ته ڪڏهن ڪٿي!
شمشير اڪثر ’حُسن بانو‘ جو شانُ ڳائيندو هو. ڪا به وڻندڙ ڳالهه ڪبي ته چوندو ”اها حُسن بانو!“ پهرين ته مان حيران هئس ته شمشير جي دل جي دنيا ۾ هيءَ مادام ڪير آهي؟ شمشير اڪثر مادام جو لفظ به استعمال ڪندو هو. آئون ته سوچيندو هئس ته هن فقير جي دل تي ڪهڙي حسن بانو جو ٺپو لڳل آهي؟ بيراڳيءَ کي بر ۾ ڪٿان ڪيف چڙهيو؟ پوءِ خبر پئي ته اها حُسن بانو سنڌ آهي.
”منهنجي پياري حسن بانو
الوداع. الوداع! منهنجي پياري سنڌ الوداع!
ڇا ٿي سوچين حُسن بانو
ڇا ٿي سوچين منهنجي پياري سنڌ؟“
هي سِٽون پڙهي مون کي پنهنجي سادگيءَ تي ڏاڍي کل آئي. ڀلا شمشير جي حُسن بانو ٻيو ڪير ٿي پئي سگهي؟

مون شمشير جي شاعريءَ جو سڀ کان پهريون ڪتاب ”لاٽ“ پڙهيو هو. تڏهن آئون اڃا ادب جي دنيا ۾ شايد داخل ئي ڪونه ٿيو هئس. شمشير جا پاڪستان ٽي وي تي ڊراما، واءُ سواءُ (يا حال احوال) پنهنجي وقت جا مقبول پروگرام هئا. شمشير جو ادبي قد بت جيترو وڏو هو، هاٺيءَ ۾ ايترو ئي نحيف هو. سنهڙو سُڪو، جسم تي ڄرٻيءَ جي ذري به ڪانه. بس! هڏن ٿي ٿورڙو گوشت جو تهه ۽ مٿان کَل. نه ڏاڙهي رکيائين، نه شهپر. ها! ڪڏهن ڪڏهن وار رواجي انگريزي ڪٽ کان وڏا نظر ايندا هئا. پر اهي ڪڏهن به اڻڀا ۽ ڦِٽل نه هئا. نهايت مستقل مزاجيءَ سان پنهنجي سادگي ۽ وقار سان سنڀال ڪيائين.
ترقي پسند ۽ روشن خيال اديب هئڻ جي ناتي ’غيبات‘ سندس ڪڍ پئي هلندي هئي. هن کي سدائين احساس هوندو هو ته ’غيبات‘ سندس پيڇو پئي ڪري. پر شمشير ڪڏهن ’گمراه‘ رستن تي هليو ئي ڪونه ۽ نه وري روپوش رهيو. جيڪا ڳالهه چوندو يا ڪندو سا محتاط ۽ سڀني جي سامهون! ته پوءِ غيبات ڳجهه جي ڪهڙي ڳالهه جي چغلي هڻي! پاڻ کين ’چاچي جا پُٽ‘ چوندو هو. ڪٿي دوستن سان هوٽل ۾ چانهه پيئڻ ويٺو ته به احساس هوندس ته ’چاچي جو پٽ‘ نٽهڻ اُس ۾ ڪنهن ٿنڀي جي اوٽ وٺي پگهر ڳاڙي رهيو هوندو. پوءِ چوندو ”يار همراهه گرميءَ ۾ مري ويندو ـ اٿو ته هلون!“ ڪڏهن ’چاچي جي پٽ‘ کي وڃي چوندو ”هِتي نه، هُتي وڻ هيٺان ٿي بيهه، هِتي بيهي بيهي ڄڙهه نڪري ويندءِ!“
جڏهن هلال پاڪستان ۾ ايڊيٽر ٿي آيو ته کيس مبارڪ ڏنم. بي نيازيءَ سان مُرڪيو، چيائي، ”في الحال! .... دعا ڪر ! ڏسون گهڻا ڏينهن ٿو قصو هلي ... مهراڻ وارن ته وري به چوراسي ڏينهن برداشت ڪيو ... هِتي ڏسجي!“ واقعي! هلال ۾ شمشير ان جو اڌ عرصو يعني فقط 42 ڏينهن ايڊيٽر ٿي رهيو. خبر ناهي ته ڪهڙي ڳالهه تي هلال پاڪستان جي ٽرسٽ انتظاميه سان نه ٺهيو يا انتظاميه هن سان نه ٺهي.
مهراڻ اخبار ۾ ايڊيٽر ٿي آيو ته ڪجهه سوَن جي اشاعت واري اخبار هزارن جي سرڪيوليشن ۾ وڃي پهتي. جيتوڻيڪ شمشير پير صاحب پاڳاري سان اخبار جي پاليسي طئي ڪري اخبار سنڀالي هئي (اهي تفصيل سندس مضمون ۾ شايع ٿيل آهن. ڏسو: افيئر مئگزين، ايم آر ڊِي نمبر) پر ايم آر ڊي جي ڏينهن وارا سندس تيز ترار ايڊيٽوريل ۽ هلچل جون خبرون مسلم ليگ جي سياست سان بلڪل نه پئي ٺهڪيون. پير صاحب جي مسلم ليگ ته ايم آرڊيءَ جي خلاف هئي. چون ٿا ته شمشير کي پير صاحب جي مريدن برداشت نه ڪيو ۽ خليفن اخبار ڇڏڻ لاءِ چيو. شمشير کين چوندو هو ”مون اخبار پير صاحب جي حڪم تي سنڀالي آهي، هو پاڻ حڪم ڏيندو ته هليو ويندس، توهان جي چوڻ تي نه ويندس!“ نيٺ خليفن جي حڪم تي (يا شايد پير صاحب جي هديات تي) شمشير کي ڪرسيءَ سميت اخبار جي آفيس مان کڻي ٻاهي ڪيو ويو. ممڪن آهي ته ماڻهو ان کي شمشير جي توهين سمجهن، آئون ان کي شمشير جو اَڏول شان سمجهان ٿو. ڪمال ته ڏسو! هن شخص ڪيڏي نه ذهانت سان مسلم ليگ جي اخبار کي ايم آر ڊي تحريڪ ۾ سرگرميءَ سان شامل ڪري ڇڏيو هو.
شمشير سڄي عمر ايئن ئي مستقل مزاجيءَ سان مختلف جاين تي نوڪري ڪئي، جهڙوڪر ’فري لانسر‘ هجي. ڪڏهن ڪو هڪ پروجيڪٽ ته ڪڏهن ڪو ٻيو. ايئن ڪڏهن ڊگهو عرصو بيروزگار به رهيو پر ڪڏهن به ڪٿي هٿ نه ٽنگيائين، ۽ نه در در وڃي ڏات وڪيائين، نه وري پنهنجي ضمير جو سودو ڪيائين. هدايت بلوچ به ساڳي ڳالهه ڄام صادق علي طرفان مليل آڇ تي ڪئي آهي (شمشيرالحيدري: شخصيت۽ فن 2013 ـ سنڌي ادبي بورڊ). بيشڪ پنهنجي لاءِ ڪڏهن به رعايت نه گهريائين پر جڏهن ڪنهن ٻئي جو معاملو آيو ته هڪدم صاحبن ڏانهن لنگهي ويندو. مون کي ياد آهي ته جڏهن اسانجو ڪهاڻيڪار دوست صلاح جمالي بُڪين جي عارضي ۾ مبتلا ٿيو ته ان جي علاج لاءِ تڏهوڪي وڏي وزير تائين گڏجي هليو ته سندس علاج سرڪاري خرچ تي ڪرائجي. ان وقت به سنڌ جو وڏو وزير سائين قائم علي شاهه هو، اهي محترمه جي پهرين حڪومت جا ابتدائي ڏينهن هئا.
هڪ ڀيري سنڌي اديب سنڌي ادبي بورڊ جي معاملي تي اچي ڪاوڙيا. بورڊ جي حالت بنهه غير فعال هئي. جستائين مون کي ياد ٿو اچي، انهن ڏينهن ۾ غلام رباني آگرو صاحب ٻيو ڀيرو سيڪريٽري ٿيو هو. رباني صاحب به ادبي بورڊ ۾ ساهه وجهي نه سگهيو هو. هڪ سينيئر ڪامورو سنڌي ادبي بورڊ کي ’مئل گهوڙو‘ چوندو هو. هُو ڪافي اصرار سان چوندو هو ”وساري ڇڏيو ته ڪڏهن هن مئل گهوڙي ۾ ساهه پوندو!“ ان ڳالهه تي مون کي ڏاڍي چِڙ لڳندي هئي، ڪاوڙ پي ويندو هئس. ان ئي اداري جا شاندار ڏينهن اهي هئا جڏهن سائين ابراهيم جويو ان جو چيئرمن ۽ رباني صاحب ان جو سيڪريٽري هو. هاڻي جڏهن هو وڌيڪ تجربيڪار هئا ته ادارو ڇو نه ٿي هليو؟ ظاهر آهي ته ڪنهن نه ڪنهن سطح تي ڪا گڙٻڙ هئي. يا ته فنڊن ۾ گڙٻڙ هئي يا وري ڪارڪنن ۾ جذبي جي کوٽ هوندي! انهن ڏينهن ۾ آئون آڪسفورڊ يونيورسٽي پريس ڪراچي ۾ ڊڪشنري پروجيڪٽ تي ڪم ڪندو هئس. اتي ڏيڍ سئو کن ملازم هئا. انهن ڏينهن ۾ ادبي بورڊ ۾ به سوا سئو کن ملازم هئا. آڪسفورڊ وارا پنهجي ٽيم سان هر سال ڏيڍ ٻه سئو نوان ٽائٽل آڻيندا هئا ۽ سراسر وڏي نفعي ۾ هئا، جيتوڻيڪ ملازمن کي پگهارون به سٺيون ڏيندا هئا. ان جي ڀيٽ ۾ ادبي بورڊ وٽ پنهنجي پرنٽنگ پريس ۽ بائنڊنگ عملو هو. هي سال ۾ ڪي ٿورڙا ٽائٽل ڏيندا هئا، ۽ س�