شهداد خان کوسي جو قبرستان

شهداد خان کوسي جو قبرستان

اسان ڇنيءَ جي ڀرسان کوسن جي قبرستان ۾ اچي بيٺاسون. سامهون شهداد خان کوسي جو قدآور ۽ زبون حال چؤڪور مقبرو حياتيءَ جا آخري ڏينهن ڳڻيندو نظر آيو. ان جو پلستر لهڻ لڳو آهي ۽ ديوار ۾ ٻرگهل پئجي ويا آهن. ديوارن تي ٿيل نقاشي بلڪل ڊهي چڪي آهي، ڄڻڪه هئي ئي ڪونه! گنبذ جو مٿيون حصو به ڊهي پيو آهي. اٺ ڪُنڊي ڳچيءَ مٿان باقي بچيل گنبذ تي پلستر جو نشان سلامت نه آهي، ڄڻڪه ان تي پلستر ڪيو ئي نه ويو هو. شهداد خان جي مقبري جو لنگهه اوڀر کان آهي. اولهه ۾ محراب اٿس پر اها محراب ٻاهر نڪتل نه آهي. مقبري اندر شهداد خان جي قبر به سلامت نه آهي. سرڪار ته ٺهيو خود کوسن به مالڪي نه ڪئي آهي. مقبري جو گنبذ سڌو اچي شهداد خان ۽ سندس گهر واريءَ جي قبرن مٿان پيو ۽ ان ڍير ۾ قبرون دٻجي ويون آهن.

”هن صاحب جو تاريخ ۾ ڪو ذڪر؟“ مون ماستر رانجهاڻيءَ کان پڇيو.

”نه! ڪو به نه!“ هن جواب ڏنو، ”ها! ڇني شهر جو ذڪر تاريخ مظهر شاهجهانيءَ ۾ آهي، جنهن ۾ ان کي شهداد سان منسوب ڪيل آهي، يعني هي شهداد جو شهر آهي، 1014 هه ۾ ڇني شهر قائم دائم آهي، ڪوٽ شهداد/ شهداد ڪوٽ ڇنيءَ تي پوءِ نالو پيو آهي.“ ماستر صاحب چيو.

پر ان ڳالهه ۾ ڪجهه مونجهارو موجود آهي ڇاڪاڻ ته مظهر شاهجهانيءَ ۾ ”سيوهڻ جي پرڳڻن جو مختصر احوال“ واري باب ۾ هن ڳوٺ جو نالو ڇِني ئي لکيل آهي، البت ان سان گڏ ٿيٻن جي ڳوٺن طور ڪنڌ ڪوٽ ۽ ٻيٽي جو ذڪر به ڪيو آهي جنهن تي ابوالقاسم نمڪين پاڻ اچي گرفت مضبوط ڪئي هئي (صفحو: 161، 201). هوڏانهن، پروفيسر عبدالله مگسي سندس هڪ مضمون ’ميان وال تحريڪ جا اصول‘ ۾ ڇِنيءَ بابت لکي ٿو ته، ”هن ڳوٺ جو اصل نالو ’شهداد ڪوٽ‘ هو ڇاڪاڻ ته اتي جو جاگيردار شهداد خان کوسو هو، جنهن جو مقبرو ڇِنيءَ کان اولهه پاسي آهي. شهداد خان پنهنجي جاگير مان شهر کي ڌار ڪري اهو شهر ۽ زمين جو ڪجهه حصو پنهنجي ڌيءَ کي ڏاج ۾ ڏنو، انڪري هن شهر جو نالو ’ڇني‘ يعني ’ڌار ٿيل حصو‘ پئجي ويو. هي ڳوٺ هڪ جابلو واهيءَ تي آباد هو، اوچتو واهي بند ٿي وئي، جنهن ڪري ڳوٺاڻن کي گهڻي تڪليف پهتي.“ مگسي صاحب ڪو ڪتابي حوالو نه ڏنو آهي. شايد هن اهڙيون ڪي روايتون ٻڌيون هجن!

عزيز ڪنگراڻي سندس ڪتاب ”ڪاڇو هڪ اڀياس“ ۾ حوالو ڏنو آهي ته جڏهن ميان نصير ڇنيءَ تي قبضو ڪيو، شهداد کوسو ساڻس گڏ هو. شهداد کوسي ڇنيءَ لڳ اولهه پاسي ٽڪريءَ تي ڳوٺ ٻڌو، جيڪو پوءِ شهداد پور سڏيو ويو. ان ريت شهداد خان کوسو، گولو کوسو، بشام فقير کوسو ۽ گاجي شاهه همعصر هئا.

شهداد خان جي اداس مقبري مان نڪري اسان هڪ ٻارنهن ٿنڀِي ڇٽيءَ جي ڀر ۾ اچي ويٺاسين. اٽڪل چار فٽ اوچي ٿلهي واري هن ڇٽيءَ جو گنبذ ڊهي چڪو آهي، فقط ٿنڀا ۽ انهن تي رکيل سَردر پنهنجي پنهنجي جاءِ تي قائم آهن. هيءَ پنهنجي وقت جي شاندار چوکنڊي محسوس پئي ٿي، جنهن ۾ چار قبرون هيون، ٽي قبرون ڪنڊيدار ۽ چيروليءَ سان پلستر ٿيل آهن البت وچ ۾ هڪ قبر گهاڙي آهي جنهن تي ڇَٽ به رکيل آهي. ٿنڀن جو ڪرسيون چوڪور، ٿنڀن جي گهڙاوت هيٺ چوڪور ۽ مٿيون حصو گول آهي. سرستون چؤمُکا آهن. انهن سڀني تي گهڻي ڳُتيل نه سهي، ته به ٺاهوڪي اُڪر آهي. اهي قبرون ڪنهن جون ٿي سگهن ٿيون؟ پڪ ته شايد ڪو به ڏيئي نه سگهي پر وڌيڪ امڪان آهي ته اهي به کوسن جون ئي هجن. ان جي ڀرسان ئي اتر پاسي هڪ ٻي ڇٽي به هئي جيڪا پڻ ايئن پيو محسوس ٿئي ته بلڪل ان ئي نموني جي هوندي. ان جي مٿان به قبي هئي. ٻنهي ڇٽين هيٺ چار چار قبرون آهن. ٻيءَ ڇٽيءَ جا ٿنڀا به ڪريل آهن ۽ ايئن پيو محسوس ٿئي ته ماڻهن انهن کي ويهي زوران زوريءَ کوٽيو آهي يا شايد زلزلي جي ڪنهن زوردار جهٽڪي ان کي ڊاهي وڌو آهي، ڊٺل ٿنڀا کٽل آهن، شايد ڪي همراهه کڻي ويا آهن. ماڻهن هڪ قبر کي ته ماڳهي سرنگهه هڻي ان مان ڪجهه ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. خبر نه آهي ته اهي مـُڙدي جون هڏيون کڻي ويا يا ڪو خزانو ملين؟ سڀني افسوس ڪيو.

”هن جُوءِ جي ٻي ڪا خاص ڳالهه؟“ مون رانجهاڻين کان پڇيو.

”توهان هينئر جتي ويٺا آهيو، مير شهداد جي مقبري کان اولهه طرف ٽنڊو رحيم آهي. توهان کي سامهون ٽڪرين جو هڪ سلسلو نظر اچي ٿو، انهن جو نالو ’کڙڪ‘ آهي، اتان هڪ لنگهه آهي، اهو قديمي لنگهه آهي، اتان ئي توهان ٽنڊي رحيم کان گاجي شاهه لاءِ اچي وڃي سگهو ٿا، ورنه توهان کي وڏو فاصلو ڪرڻو پوندو.“ عزيز چيو، ”هيڏانهن منڇر جي ڪنڌيءَ تي بائيد شهيد جو قبرستان آهي، تمام وڏو آهي، توهان کي لڳندو ڄڻ سونڊا وارو مقام هجي.“

”هِتي نانگ ٽڪر آهي“

”ان جي آکاڻي ڇا ٿا چون؟“ مون پڇيو.

” انهن ئي ٽڪرين ۾ هڪ وڏو نانگ رهندو هو، جڏهن اڃ لڳندي هئس ته منڇر مان پاڻي پيئندو هو ۽ پُڇڙي اتي ئي رهندي هئس ... ايڏو وڏو هو. ان وقت ڪافي فقير آيا ۽ ان کي کڻڻ جي ڪوشش ڪيائون پر ان جي ڦُوڪ تي جوڳي مري ويندا هئا. نانگ اتي ئي رهيو ۽ پنهنجي عمر سان قدرتي موت مري ويو. مٿي هڪ وڏو چکر ٺهيل آهي، ان جي مٿان رهندو هو ... چکر معنيٰ ننڍڙو چشمو. ايئن به چوندا آهن ته جڏهن ان نانگ جو منهن هندستان ڏانهن هو ته سنڌ آزاد هئي پر جڏهن ان مُنڍي ڦيرائي ۽ پُڇ هوڏانهن ڪيو ته تخت اونڌو ٿي ويو.“ رانجهاڻيءَ ڏند ڪٿا بيان ڪئي.