شيخ اياز

جيڪر ’سماع ۾ ويٺل ماڻهوءَ‘ سان تشبيهه ڏجي. هن ڪيفيت مان گذرندڙ ماڻهو هندو، مسلمان، يهودي يا سنڌي مهاجر ڪونه رهندو آهي. علم ۾ جذب ٿي وڃڻ واري ذهن کي ڪو شخص محض ’ماڻهو‘ چوي ته اها سندس مرضي آهي جيڪڏهن علم ۾ فضليت آهي ته پوءِ علم سان عشق ڪندڙ يا علم ۾ جذب ٿي ويل ماڻهو، محض ماڻهو نه آهي ۽ اهو به مڃڻو پوندو ته هو عام ماڻهوءَ کان ڪنهن اُتانهين منزل تي پهتل آهي.
آئون نٿو ڄاڻان ته ههڙي شخص جي تدفين ڪئي ٿي رهي آهي. هي سِٽون لکجڻ تائين شيخ صاحب جي عزيزن شيخ صاحب جي آخري آرامگاهه بابت ڪو فيصلو ڪو نه ڪيو آهي، پر الائي ته ڇو اها خواهش دل ۾ ڪر کڻي اُٿي ٿي جيڪر شيخ اياز کي ڀِٽ شاهه جي مٽي نصيب ٿئي. شيخ اياز ۽ شاهه لطيف جو آخر پاڻ ۾ ڪو ته ناتو آهي.
(ڪاوش 29 ڊسمبر 1997)


شيخ اياز : رڻ ڀوميءَ کان لاهوت ويندڙ مسافر

سال 1968ع ۾، جڏهن آئون اڃا هاءِ اسڪول ۾ پڙهندو هوس، هڪ شام مون پهريون ڀيرو شيخ اياز ڏٺو. سنڌ ۾ ون يونٽ خلاف تحريڪ زورن تي هئي، 4 مارچ 1967ع واري هاڃي جا ڏينهن گذري چڪا هئا. شاگردن ۽ انتظاميه جي وچ ۾ هلندڙ ٽڪراءَ جا ڪي منظر مون حيدرآباد جي ماڊل اسڪول جي چؤديواري مان هيسيل هانءَ سان ڏٺا هئا ۽ ڪي چڪريون گاڏي کاتي واري چوڪ تان. انهن ڏينهن ۾ مون ٻيو ڪجهه نٿي ڄاتو سواءِ ان جي ته شاگرد سنڌ جي حقن لاءِ مارشل لا سان وڙهي رهيا آهن، هو ”جيئي سنڌ!“ چون ٿا ۽ ”ايوب ڪتو ۽ مسرور ڪتو هاءِ! هاءِ!“ جا نعرا هڻن ٿا. مون ديوارن تي ”جيئي سنڌ“ لکيل پڙهيو هو، بندوقن جا ٺڪاءَ ٻڌا هئا ۽ رستن تي ٿيل پٿر بازي ڏٺي هئي. مون لٺ بردار پوليس وارن کي شاگردن تي لٺيون وسائيندي به ڏٺو هو. ان ماحول منهنجي ڪچي ذهن تي خوف، ڪاوڙ ۽ نفرت جا ٻج پوکيا هئا.
انهن ئي ڏينهن ۾ هڪ ڀيري مون ريڊئي تان ٻڌو ته ذوالفقار علي ڀٽي سان گڏ شيخ اياز جي گرفتاريءَ جا وارنٽ به نڪتا آهن. ان ئي ڏينهن تي مون شيخ اياز کي پنهنجي گهر جي مهمان خاني ۾ ڏٺو. فوجي سرڪار هن کي روپوش قرار ڏنو هو پر هو هڪ جج جي گهر ۾ ’لڪل‘ هو. انهن ڏينهن ۾ مون کي شيخ اياز بابت وڌيڪ ڄاڻ ڪو نه هئي. بس اها خبر هئم ته هو بيحد خطرناڪ ۽ وڏو باغي شاعر آهي ۽ ’سنڌو ديش‘ جي ڌرتيءَ جي مِٽي جو تلڪ پيشاني تي لائڻ جي ڳالهه ڪري ٿو، ’جيئي سنڌ!‘ چوي ٿو ۽ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئيءَ جي پارٽي جو آهي، جيڪو پڻ تمام وڏو ۽ خطرناڪ باغي آهي. مون ٿورا ڏينهن اڳ ڪامريڊ جتوئي کي به ڏٺو هو جنهن مون کي ڏسي ٻانهن مٿي ڪري مٺ ڀڪوڙي ”جيئي سنڌ!“ چيو هو. جواب ۾ مون به ائين ئي ڪيو هو پر لفظ نڙيءَ ۾ اٽڪي پيا هئم.
شيخ اياز سان، منهنجيون ڪيئي ملاقاتون رهيون پر سندس شخصيت منهنجي ذهن تي ايتري حاوي رهي جو مان پڇاڙيءَ تائين هن سان ڪنهن به موضوع تي زباني بحث ڪري نه سگهيس. ڪي ڪي ماڻهو اهڙا ئي هوندا آهن جن کي ذهن ’استاد‘ جو رتبو ڏئي ڇڏيندو آهي. مون به ادب جي ميدان ۾ شيخ اياز کي خاموشيءَ سان ايئن ئي گُرو تسليم ڪيو هو جيئن مهاڀارت جي ايڪلويه ڀيل درورڻ اچاريه کي استاد تسيلم ڪيو هو. مون کي فخر آهي ته شيخ اياز منهنجي هڪ ڪتاب ”جيل جي ڊائري“ جو مهاڳ لکيو ۽ ڪي اهڙا جملا لکيا جيڪي منهنجي قدبت کان تمام وڏا هئا. اها منهنجي لاءِ قبر تائين وڏي اعزازي ڳالهه آهي ته منهنجي استاد شيخ اياز مون لاءِ ڪجهه لکيو.
رامائڻ ۾ سنڌ جي سڃاڻپ ڪرائيندي چيو ويو ته،”اهو هڪ سؤ چوٽين وارو ملڪ آهي!“ سنڌ جي شعور جون به هڪ سؤ چوٽيون آهن ۽ مون کي چوڻ ڏيو ته سنڌ ۾ گذريل اڌ صديءَ ۾ سياست ۾ علم جون جيڪي چوٽيون ظاهر ٿيون انهن مان هڪ جو نالو شيخ اياز آهي. جي ايم سيد، ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي، سوڀو گيانچنداڻي، ذوالفقار علي ڀٽو ۽ رسول بخش پليجو ٻيون پنج چوٽيون آهن. ڀلي ته انهن صاحبن جي سوچ لوچ جو انداز پنهنجو پنهنجو هجي ۽ هنن صاحبن جا پاڻ ۾ ڪي نظرياتي اختلاف به رهيا هجن، تاريخ هنن سڀني کي هڪ ئي سوچ جا مختلف لهجا ۽ پاڇا ڪري پيش ڪندي. اسان جو انڪار تاريخ جي دستاويز تي محض هڪ اختلافي نوٽ ئي ٿي سگهندو.
اڄ زور شور سان بحث ڪيو ٿو وڃي ته اياز تنقيد کان بالاتر نه آهي. ڪالهه چيو ٿي ويو ته ڀٽائي به تنقيد کان مٿانهون ڪونه آهي، پر آئون گذارش ڪندو آهيان ته دوستو! تنقيد ڀلي ڪيو پر ڀٽائي تي تنقيد اهو ڪري جنهن چاليهه پنجاهه سالن تائين ڀٽائيءَ وانگر جهرجهنگ، صحرائن ۽ جبلن جا پنڌ ڪيا هجن ۽ ان پنڌ دوران مشاهدا ڪيا هجن. عالم تي تنقيد اهو ڪري جنهن هن کان وڌيڪ نه سهي، هن جي برابر علم حاصل ڪيو هجي ۽ ان کي پروڙيو هجي. علم جو ڇيهه ته آهي ئي ڪونه، ڀٽائي به پاڻ کي ”اديون آئون اڻڄاڻ“ سڏيو ۽ اياز به علم جون حدون اورانگهڻ جي ڪا دعويٰ ڪو نه ڪئي آهي. علمي بحث ضرور ٿيڻ گهرجن پر جيڪڏهن ڀٽائيءَ پاڻ کي ”اديون آئون اڻڄاڻ“ چيو ته ان جي معنيٰ اها ڪو نه آهي ته هو سچ پچ ”حقيقت جي راز“ کان ناواقف هو. انڪري، ان ۾ به ڪا چڱائي ڪونه آهي ته پاڻ ڪنهن ڏاهي ۽ پر خلوص ماڻهو لاءِ تڪڙ ۾ اهو چئون ته هو نه ڏاهو ۽ نه پُرخلوص! ياد رکجو ته اسان جي انڪار يا اختلافي نوٽ سان حقيقت ڪو نه بدلبي.
ڇا ٽين دنيا جا ماڻهو مرده پرست آهن؟ ڇا اهو سچ آهي ته سنڌ جي ماڻهن شيخ اياز جو قدر سندس حياتي ۾ ڪو نه ڪيو ؟ دليل ڏنو ويو ته شيخ اياز جهڙي عظيم شخصيت جي جنازي ۾ ايترا ماڻهو ڪونه هئا جيترا هئڻ کپندا هئا. هڪ آمريڪي اديب آمريڪا مان فون ڪري چيو ته ڊان اخبار ۾ شيخ اياز جي وفات کان پوءِ جيڪي ڪجهه ڇپيو، سو هن سان انصاف ڪونه هو. ڳالهه ظاهر آهي ۽ ان ۾ ڪو به مونجهارو ڪونه آهي. هن آمريڪي اديب سنڌي اخبارون ڪو نه پڙهيون هيون. اسان جي ۽ شيخ اياز جي بدقسمتي اها آهي ته اسان اڄ تائين پاڪستان جا ’قومي نه، علائقائي‘ ماڻهو آهيون.
جيڪڏهن شيخ اياز انگريزي يا اڙدو ۾ لکندڙ هجي ها ته ’قومي‘ هجي ها، پر ڇاڪاڻ ته هن سنڌيءَ ۾ لکيو انڪري ’علائقائي‘ رهجي ويو. اهو ئي ظلم شاهه لطيف سان به ٿيو آهي جو اڃا تائين هن کي به ’سنڌ جي صوفي شاعر‘ کان وڌيڪ تسليم نه ڪيو ويو آهي. شاهه لطيف کي ’شاعر مشرق‘ جو خطاب شايد ان ڪري نه ملي سگهيو جو هو نه پنجاب جو هو ۽ نه ئي اڙدوءَ ۾ شاعري ڪئي هئائين ۽ نه وري سندس محور پاڪستان جي سياست ۽ سوچ تائين محدود هو. هڪ حقيقت بهرحال واضح آهي ته سنڌ جي ماڻهن شاهه لطيف توڻي اڳيون صفحو-0--1--2--3-گذريل صفحو