شيخ اياز

.php?Dflt=شيخ اياز&x=0'>شيخ اياز کي سندن حياتي ۾ ئي قرب محبت ۽ مڃتا ڏني ۽ انهن جي شاعري جهونگاري. خود شيخ اياز هڪ ڀيري قبول ڪيو ته ”مون اڪثر شاعري ڪن واقعن کان متاثر ٿي ڪئي پر ڪي واقعا منهنجي شاعريءَ جي اثر سبب ٿيا“. ڇا اها عوام جي زندهه جاويد ۽ تڪڙي موٽ نه آهي؟ اسان پنهنجي قوم کي مرده پرست چئي هڪ تڪڙي فتويٰ نه ڏيون ته بهتر. ڪنهن مقبول ترين شاعر جي جنازي ۾ شريڪ نه ٿي سگهڻ هڪ ڳالهه ٿي سگهي ٿي پر سندس گيت چپن تي رکڻ ٻي ڳالهه آهي.
شيخ اياز ۽ ليڊي ڊائنا جي جنازن ۾ ايڏو فرق فقط ان ڪري هو ته شيخ اياز جي وفات کي پاڪستان اليڪٽرانڪ ميڊيا محض اوتري ڪوريج ڏني جيتري هڪ ’علائقائي شاعر‘ کي ڏيڻ گهرجي. ليڊي ڊائنا ته انگلينڊ جي باغي شهزادي هئي جنهن جي لاش تي وزيراعظم صاحب سياست ڪئي ۽ جنهن تي بي بي سي ۽ سي اين اين پورو هڪ هفتو سوڳ ملهايو ۽ سڄي دنيا کي نفسياتي جڪڙ ۾ رکيو. شيخ اياز جي جنازي ۾ به اوترائي ئي ماڻهو هجن ها جيڪڏهن قومي ميڊيا هڪ قومي شاعر کي جوڳو مانءُ ڏئي ها!
سنڌ جا ماڻهو جيتريون محبتون ورهائي سگهيا آهن يا ڏئي سگهيا آهن، اها ڪا لڪل ڳالهه ڪونه آهي. اخبارون ۽ ٽيليوزن وارا سنڌ جي هر هڪ ماڻهو جا جذبا پڇي ڪونه سگهيا آهن. سنڌ ۽ سنڌي مرده پرست ڪو نه آهن. ڇا سنڌ واسين جي ايم سيد ۽ ذوالفقار علي ڀٽي کي سندن حياتي ۾ اهو مانُ ۽ مرتبو نه ڏنو، جنهن جي لائق هئا!؟ ڪن ٿورڙن دانشورن جي محدود سوچ کي اسان سڄي سنڌ تي ٿاڦي نٿا سگهون. تخليقڪار طبقو چڱيءَ طرح ڄاڻي ٿو ته تخليق جو عمل گهڻو وقت هڪ طرفو جاري رهي نه سگهندو آهي. جڏهن پورهئي ۽ خدمت کي موٽ ملندي آهي، تڏهن ئي پورهيو جاري رهندو آهي.
رهي ڳالهه تنقيد جي! اها ڪهڙي صاحب تي ڪو نه ٿي آهي؟ ڪهڙي تاريخ ساز شخصيت تنقيد ۽ مخالفت کان بچيل آهي؟ شيخ اياز ”ماڻهوءَ جي مٽي ٻيهر ڳوهڻ“ جي دعويٰ ڪئي هئي، پنهنجن بيتن کي بم گولن کان وڌيڪ طاقتور سڏيو هو، ڌرتيءَ جي پوڄا کان ڳالهه شروع ڪري زمان ۽ مڪان جي حدن کان ٻاهر جي دنيا تائين وڃي پهتو هو. ڪميونزم جي ناڪامي جي اڳڪٿي ڪئي هئائين. ان ريت هن پهرين مولوي صاحبن کي چيڙايو ۽ پوءِ انقلابين کي! ظاهر آهي ته انهن دعوائن وڏا تڪرار پيدا ڪيا ۽ مٿس تنقيد به زبردست ٿي.
پر هاڻي سڀ کان اهم ڳالهه اها آهي ته شيخ اياز کي هڪ ڀيرو ٻيهر پڙهيو وڃي ۽ ڏٺو وڃي ته سندس ذهن ۾ شروع کان آخر تائين سفر ۾ ڪهڙو فرق آيو ۽ ڪهڙيون ڳالهيون جيئن جو تيئن قائم رهيون؟ هر ذهن ارتقا ڪري ٿو ۽ شيخ اياز جي ذهن جي ارتقا ڪيئن ٿي؟ هو ڪهڙي ڪهڙي واٽ کان ٿيندو ڪيسيتائين پهتو هو؟ ڇا هو ’رڻ ڀومي کان لاهوت‘ تائين ويو؟ ڇا هو ’جهوڪ‘ ۾ ئي رهجي ويو؟ هن موقعي تي اها تجويز ڏيڻ مناسب آهي ته اياز ۽ سندس دور جو اڀياس ڪرڻ لاءِ، توڻي هن املهه ماڻڪ کي مانُ ڏيڻ لاءِ سرڪاري ۽ غير سرڪاري سطح تي هڪ جامع ادارو ”شيخ اياز اڪيڊمي“ قائم ڪجي. هيءَ ڪا رسمي تجويز نه آهي. مهرباني ڪري چڱا فيصلا ڪرڻ ۾ هاڻي دير نه ڪيو. هيءَ اڪيڊمي پاڪستان جي پنجاهه سالن دوران ٿيل واقعن ۽ ذهني اوسر تي سٺي نظر وجهي سگهندي.

(عوامي آواز 10 جنوري 1998، ’سامي سج وڙاءَ‘ ڪتاب، 1998مرتب: نصير مرزا)


اياز: سوچ جي سفر جو صحرا گرد

چون ٿا ته اڄ اياز جي ٽين ورسي آهي. آئون زمان ۽ مڪان جي وجود تان ويساهه کڻندو ٿو وڃان. توهان سائنس جي ڳالهه ڪندا. Space ۽ Time جي ڳالهه ڪندا، آئون به ساڳي ڳالهه ڪندس. توهان فوٽ پٽين سان محدود کي ماپي سگهو ٿا پر جڏهن ڪائنات جي ڳالهه ايندي، تڏهن توهان ڪيترن نوري سالن جي فٽ پٽي کڻي ايندا؟ توهان لامحدود وقت کي ڪيترن نوري سالن تائين ماپيندا؟ ڳالهه ’مختصر وقت‘ کان پري ’تمام اڳتي‘ تائين وڃي ٿي. سائنسدان ڪائنات جي آخري ڇيڙي تائين اڃا ڪو نه پهتا آهن. ان ڪري جڏهن ڪائنات ۾ ڪائناتي شاعريءَ جي ڳالهه ٿيندي ته زمان ۽ مڪان سان گڏوگڏ لاهوت لامڪان کي وسارڻ مناسب نه ٿيندو.
توهان ته ٻار جي دنيا کي ماپڻ لاءِ وقت جو ماپو ڳولي ڪڍيو آهي. ڇا توهان ڪنهن جي اندر کي ماپي سگهو ٿا؟ توهان شيخ اياز جي سمورن ڪتابن کي پڙهڻ کانپوءِ به سندس اندر جي اونهائيءَ کي ماپي ڪو نه ٿا سگهو! ڪو صاحب هنن ڳالهين کي ’تجريدي‘ قرار ڏيندو هو. بلڪ ڏيئي رهيو آهي. هو اڄڪلهه سوشلسٽ ٿي ويو آهي، پر ڪالهه تائين سوشلسٽن تي نقاد هو. هاڻي هو انهن ڳالهين تي نقاد آهي جيڪي ڪارل مارڪس جي ڊڪشنريءَ ۾ ڪو نه هيون. جڏهن آئون چوان ٿو ته شيخ اياز اڃا جيئرو آهي، تڏهن آئون ڪا تجريدي ڳالهه ڪو نه ٿو ڪيان.
سو، شيخ اياز حيات آهي، ڇا اسان فقط جسماني وجود کي اهميت ڏينداسين؟ ايئن ته آئون ڪارل مارڪس کي به شيخ اياز وانگر حيات سمجهان ٿو. اياز پنهنجي جسم کان ٻاهر به موجود هو ۽ آهي، ان ڪري آئون اياز کي ’محدود‘ مان ڪڍي، زمان ۽ مڪان جي قيد کان آزاد ڪري کيس لاهوت ۽ لامڪان ۾ موجود ڏسان ٿو. توهان ورسين جي چڪر ۾ ڦرندا رهو ۽ آئون کيس ڳولڻ لاءِ لاهوت لامڪان ۾ صحرا گردي لاءِ نڪران ٿو.
اڪثر صاحبن کي اياز ۾ ’ٻه ماڻهو‘ نظر آيا. ڪنهن کي اياز ۾ هڪ انقلابيءَ جي صورت نظر آئي، جنهن ”ڳاءِ ڳاءِ انقلاب!“ لکيو. انهن جي نظر ۾ اهو اياز مري ويو. ان کانپوءِ ڪن کي اياز ۾ هڪ مذهبي ماڻهوءَ جي صورت نظر آئي. جنهن ”دعائون“ لکيون، جيڪو ڄمي پيو. مون کي حيرت آهي ته ڪنهن کي زندهه ۽ مرده قرار ڏيڻ جي فتويٰ جاري ڪرڻ جو فريضو هنن پنهنجي هٿن ۾ رکيو! شيخ اياز مون کان عمر ۾ گهڻو وڏو پر منهنجي ئي دور جو شاعر آهي. مون به سندس اڪثر ڪتاب پڙهيا آهن. گهڻو لکندڙ ماڻهو اڪثر تڪرارن جو سبب ٿيندو آهي. بلڪه تڪراري ئي اهو ٿيندو آهي، جيڪو ذهنن تي اثر انداز ٿيندو آهي. مون کي ته اياز شروع کان اڄ تائين ساڳيو انسان محسوس ٿيو آهي. مون کي اياز گرم، جوشيلن، ٿڌن، شفيق ۽ ڏوراپن واري لهجي ۾ ڳالهائيندڙ نظر آيو. برابر! هو نفرتون به ڪندو هو، پر نفرت فقط اهو ڪندو آهي جنهن شديد محبت به ڪئي هجي! اياز جي محبت اولاد کان وڌيڪ علم سان هئي ۽ نفرت شايد چند منافقن سان، اهو سندس حق هو، پر هن ڪن مخالفن کي معاف به ڪري ڇڏيو هو.
مون اياز کي سوچ جي سفر ۾ هڪ وڏي صحرا گرد جي صورت ۾ ڏٺو. هن مون کان وڌيڪ جبل، صحرا ۽ بحر ڪونه جهاڳيا هئا، پر هن جو علم ڪئلاش پربت جي چوٽيءَ جيترو اوچو هو. سندس اڀياس عقابي اک سبب تمام باريڪ هو. اياز ۾ ’آئون‘ نه هجي ها ته جيڪر کيس اڃا به وڏو رتبو ملي ها، پر اياز جي ’آئون‘ ۾ جيڪو اعتماد آهي، سو سندس عقابي اک،