شيخ اياز

تخيل ۽ اڀياس جي تيز اڏار کي ظاهر ڪري ٿو، ڪير دعويٰ ڪندو ته:
هي ڏوهه نه آهي ماڻهوءَ جي
مون مٽي ٻـيـهـر ڳـوهـي آ.

عجيب ڳالهه آهي ته اياز ۾ ”مي رقصم“ واري بي خودي ته ڪونهي ۽ لطيف واري ”اديون آئون اڻڄاڻ، مون سڱ سڃاڻي نه ڪيو!“ واري ڪيفيت به ڪونهي، پر سچل واري ”آئون سچ!“ ضرور آهي. اياز به هڪ دعويٰ ڪئي. دعويٰ اهو ڪري جيڪو عشق جون حدون ٽپي وڃي ۽ عشق ۾ الوپ ٿي وڃي، ”ماڻهو جي مٽي ٻيهر ڳوهڻ“ هڪ وڏي دعويٰ آهي.

”ٽڪرايان پنهنجا گيت جڏهن
ٿــو آءٌ سـنـدءِ ديــوارن ســـــان
ٿـــا تـنـهـنـجا ڀـاري بـرج لـڏن
تـــون هــيـڻـو آن هـٿـيارن سـان!“

ڇا ڪنهن ٻئي سنڌي شاعر ايئن للڪاريو؟ گهٽ ۾ گهٽ مون کي ڪونه سُجهي! پر آئون حيران آهيان ته اهو ئي شاعر (شيخ اياز) پنهنجي مرشد لطيف جي جُتي کڻي نٿو سگهي، جنهن ۾ ’صدين جو ٿَڪ‘ سمايل آهي. اياز پنهنجي شاعراڻي نثر ۾ تمر فقير بڻجي اهو اقرار ڪيو آهي.
اياز تي الحاد جا الزام مولوين هنيا
اياز تي تصوف جا الزام ملحدن هنيا.
اياز جيڪو هو، سو ئي هو، ڪنهن ڪيئن چيو ڪنهن ڪيئن چيو! اياز هڪ وڏي دعويٰ ڪئي پر ان دعويٰ تي اعتراض ڪرڻ جو حق ڪنهن کي به ناهي. جتي ڳالهه عقل جي عام حدن کان پري هجي، اتي انڪار ڪرڻ بدران وڌيڪ سوچڻ جي ضرورت آهي. اياز کي محدود نه ڪيو. اياز انقلابي ضرور هو، پر ملحد ڪو نه هو. ڪي ماڻهو لطيف کي انقلابي قوم پرست ۽ صوفي قرار ڏين ٿا ۽ ٺيڪ سمجهن ٿا پر اياز کي انقلابي يا صوفي ٻنهي مان ڪنهن هڪ روپ ۾ قبول ڪرڻ ٿا چاهين ته آخر ڇو؟ هي ڪهڙو انصاف آهي!؟ اياز ته اهو ئي لکيو آهي ته جيڪي ڪجهه هن ڏٺو، پڙهيو ۽ اڀياس ڪيو آهي. اياز هڪ تخليقار ضرور هو پر ”ڪن فيڪون“ سندس وس ۾ ڪو نه هو ۽ نه وري ٿي پئي سگهيو. اياز ته خود ”ڪن“ جي جواب ۾ ”فيڪون“ هو. هنن اياز ۾ ”ڪن“ جا گفتا چوڻ وارو ممڪن گڻ پئي ڳوليو، جنهن ۾ هو پاڻ ناڪام ٿيا، ان ۾ اياز جو ڪو به ڏوهه، ثواب ۽ ڪردار ڪونهي.
اياز ’ڪاٺ پتلو‘ به ڪو نه هو جو ’فرمائشي گيت‘ لکي ها. هن ته وويڪ، ضمير ۽ سڀاءَ موجب گيت لکيا، ڪنهن کي پسند ناهن ته نه پڙهي! منهنجي خيال ۾ اياز هڪ جوڳي هو، جنهن صدائون هنيون، دعوائون ڪيون. دعائون گهريون ۽ اڳتي هليو ويو. اياز ڪنهن کان ڇا ورتو؟ اياز ته پاڻ اسان کي تخليقي ادب جا ڀنڊار ڏيئي ويو، الائي ڪيڏانهن! ڇا توهان ڪڏهن اهڙي پکيءَ جو ورلاپ ڪونه ٻڌو آهي. جيڪو اڏامندو به ويندو آهي ۽ ڪوڪاريندو به ويندو آهي. هو ته ورلاپ ڪندو ويو، اسان کي مستقبل جو انڀو ڪرائيندو ويو ۽ پنهنجي اڀياس جي روشنيءَ ۾ اهو ڪجهه اچاريندو ويو، جيڪو اسان مان اڪثر ماڻهن جي خواب ۽ خيال ۾ ڪو نه هو. موٽ ۾ اسان هن کي ڇا ڏنو؟ ڪجهه محبتون ۽ ڪجهه نفرتون، ڪجهه وضاحتون ۽ ڪجهه الزام! اها ئي اياز جي سڄي ڄمار جي ڪمائي آهي، جيڪا هو ڪنهن کي ورثي ۾ ڏيئي به نٿو سگهي! اياز جيڪي ملڪيتون ڇڏي ويو آهي، اسان جي سامهون آهن، ڪي ٻار ۽ ڪي پنجاهه سٺ ڪتاب!
چند تصوير بتان چند حسينائون ڪي خطوط
بعد مرني ڪي ميري گهر سي به سامان نڪلا

غالب جي گهر مان شراب جون بيشمار خالي بوتلون نڪتيون هيون ۽ هڪ ديوان غالب جنهن ۾ سڀني شرابن جو نشو هو. اياز جي گهر مان شراب جون بوتلون ته ڪو نه نڪتيون، پر پنجاهه سٺ ڪتابن ۾ اهو سڄو نچوڙ موجود هو. جيڪو زندگيءَ جي تلخ ۽ مٺي شراب سبب سندس رڳن ۾ ولوڙجي رهيو هو.
تعجب آهي ته هيءَ دنيا اڃا به اياز کان حساب گهري ٿي! اياز ته ڏنو ئي ڏنو آهي، جڏهن کان سندس مٽيءَ ۾ روح پيو هو، هن ڏانهن اسان جو ڪهڙو حساب باقي آهي؟ نه اياز توهان تي، اسان تي پنهنجي راءِ مڙهي سگهيو، نه وري اسان ايئن ڪري سگهياسين، ان ”آئون، تون ۽ اسين“ جي چڪر ئي ته سڀ ڪجهه منجهايو آهي.

مون، تون، آئون اسين، چارئي چيتان لاهه
ته سندي دوزخ باهه، تو اوڏيائي نه اچي!
(آسا)
مون اڳ ۾ عرض ڪيو ته ڪجهه صاحبن کي هڪ اياز ۾ ”ٻه ماڻهو“ نظر آيا. (جيتوڻيڪ نقادن ۾ اڪثر ماڻهو پنهنجي اندر ۾ ويٺل ٻن ماڻهن کي اياز ۾ ڳولي رهيا هئا.) مون کي ته اياز ۾ هڪ ئي ماڻهو نظر آيو، جنهن سڄي عمر سوچ جو پنڌ ڪيو، جنهن جيڪي ڏٺو ۽ سمجهيو، سو ئي بيان ڪيو. اياز هرڪيولس ڪونه هو ۽ نه وري هن جي اندر ۾ ڀيم سين واري ڪروڌ جي طاقت هئي. ان ڪري هو هڪ عام انسان وانگر محتاط هو. اسان اياز مان هروڀرو ديوتائي صفتن جي توقع ڇو ٿا ڪيون. هو انسان هو پر اسان پارن عام انسانن کان شعور جي پنڌ ۾ سندس وکون تيز هيون. ممڪن آهي ته ڪٿي ڪٿي سندس ادراڪ ۾ جهول هجي. سندس ٻوليءَ ۾ جهول هجي. سندس اظهار ۾ جهول هجي، پر توهان انصاف جي تارازي کڻي اياز جو سڄو پورهيو توري ڏسو ۽ پوءِ فيصلو ڪيو ته هن ۾ جهول وڌيڪ آهن يا ٻاٻيهي جا ٻول!
(روزاني ڪاوش حيدرآباد، ڇنڇر 22 اپريل 2000ع)