شيدي ميلو

شيدي ميلو:

هن ميلي جو خوبصورت احوال جيترو گل حسن ڪلمتيءَ ڏنو آهي، آئون شايد هن کان بهتر لکي نه سگهان، انڪري هتي سندس مضمون جا ڪجهه حصا جيئن جو تيئن ڏيڻ وڌيڪ مناسب ٿو لڳي:

”شيدين جو هي تاريخي ميلو جڏهن کان هتي واڳون ظاهر ٿيا اُن وقت کان ٿيندو پيو اچي. هن ميلي لاءِ تاريخ مقرر نه آهي. بهار جي موسم شروع ٿيندي ئي سنڌ ۽ بلوچستان ۾ رهندڙ شيدي برادري منگهي تي ميلي جي تيارين ۾ مصروف ٿي ويندي آهي. شيدين جا ٻڍا، جوان، عورتون ۽ ٻار عيد لاءِ به ايتري تياري نه ڪندا آهن جيتري هن ميلي لاءِ ڪندا آهن. ميلو ڏهن کان پندرهن ۽ ڪڏهن ڪڏهن ويهن ڏينهن تائين جاري رهندو آهي ... هي ميلو منگهي پير درگاهه تي لڳايو ويندو آهي. هن ميلي جا مرڪزي ڪردار درگاهه لڳ گندي پاڻي جي تلاءَ، جنهن کي ’ڪشتي‘ چون، ۾ رهندڙ واڳون هوندا آهن. هن کي ’لال شاهه واڳون‘ ميلو به چيو ويندو آهي. ميلي جو انتظام آل پاڪستان شيدي ڪميونٽيز جي وس هوندو آهي. ميلي ۾ ايندڙ اڪثر پوڙهن جو چوڻ آهي ته اسين بابا فريد شڪر گنج پتڻ واري جا مريد آهيون ۽ هي واڳون بابا فريد شڪر گنج جي ڪرامتن ڪري نروار ٿيا آهن.

ميلي کان ڪجهه ڏينهن اڳ شيدي ڪميونٽيءَ پاران هن درگاهه لڳ پٿريلي جاءِ تي عارضي جڳهين جو ڪوٽ اڏيو ويندو آهي ته جيئن ايندڙ ماڻهن کي رهائش ۽ کاڌ خوراڪ جي تڪليف نه ٿئي. ميلي جو افتتاح درگاهه تي چادر چاڙهڻ سان ڪيو ويندو آهي. هن ميلي جي اهم رسم ‘ٽِڪو’ ۽ ’ڌمال‘ آهي، جيڪا چئن ڏينهن تائين جاري رهندي آهي. هن ميلي ۾ شيدين جا چار وڏا قبيلا، کارادري، لاسي، حيدرآبادي ۽ ٻيلارا شريڪ ٿيندا آهن. هر قبيلي لاءِ ’ٽڪو‘ رسم ادا ڪرڻ لاءِ الڳ ڏينهن مقرر ٿيل آهي. پهريون ڏينهن وڏي قبيلي کارادري وارن لاءِ مقرر ٿيل هوندو آهي.

’ٽِڪي‘ لاءِ ڪميونٽيءَ پاران (جنهن جو ٽِڪي ادا ڪرڻ جو ڏينهن هوندو آهي) گڏيل طور تي بي عيب ڪاري ٻڪري ذبح ڪئي ويندي آهي. ذبح ڪرڻ وقت ٻڪري جي وهندڙ رت کي ڪشڪول ۾ وجهي عارضي جڳهين جي ڳوٺ مان ڌمال جي صورت ۾ واڳون واري ڪشتي تائين ايندا آهن. هن ڪشتي تي ڌمال لاءِ پِڙُ ٺهيل هوندو آهي، جتي سڀ پيرين اگهاڙا ٿي ڌمال هڻندا آهن. ٻين درگاهن تي ٿيندڙ ڌمال ۽ هن ڌمال ۾ فرق اهو آهي ته هيءَ ڌمال آفريڪي شيدين جي ’موت ناچ‘ وانگر هوندي آهي، جيڪا مخصوص دهل ’موگورمان‘ جي دڦ تي ڪئي ويندي آهي. موگورمان شيدين وٽ مقدس دهل آهي. جنهن کي زمين تي اُڀو ڪري بيهاري بيٺي بيٺي هڪ پاسي کان وڄايو ويندو آهي. ڌمال ڪندڙن ۾ عورتون ۽ مرد بغير حجاب جي شامل هوندا آهن. گهڻن جي هٿن ۾ ٻن کان چئن فوٽُن تائين ڊگهيون لٺيون هونديون آهن. ’موگورمان‘ کي خوب سينگاريو ويندو آهي. ’موگورمان‘ اُٺ جي کل مان ٺاهيو ويندو آهي. ٽِڪو رسم ادا ڪرڻ وقت ذبح ڪيل ٻڪري جي رت جا ڇنڊا هن تي به هنيا ويندا آهن. شيدين جو اهو عقيدو آهي ته ڌمالين تي جڏهن وجد طاري ٿي ويندو آهي ته اُن وقت تلاءَ مان سردار واڳون (جنهن کي هو مور واڳون يا لال شاهه واڳون چون) پاڻي مان نڪري ڪناري تي ايندو آهي. پوءِ، خليفو جنهن جي هٿ ۾ ٻه ڏنڊا هوندا آهن اُنهن سان مور واڳونءَ جو وات کولي ٻڪريءَ جي ڪنڌ جو گوشت ان جي وات ۾ وجهندو آهي ۽ ڪشڪول ۾ گڏ ڪيل رت سان واڳون جي مٿي تي تلڪ لڳائي مٿس گلن جي ورکا ڪئي ويندي آهي. هن رسم کي ’ٽِڪو‘ چيو ويندو آهي. ان کانپوءِ ٻيهر ڌمال شروع ٿي ويندي آهي ۽ پوءِ آهستي آهستي شام جو گرم چشمي تائين ڌمال جي صورت ۾ ويندا آهن. گرم چشمي تي پاڻيءَ ۾ گلن جي ورکا کانپوءِ هتي ئي موجود جليل شاهه جاني جي مقبري تي سلام ڀريندا آهن. جليل شاهه جاني جي درگاهه ڏانهن ويندي هي نعرو هڻندا آهن ”جليل شاهه جاني، ڏيندو مکڻ ماني!“ ڌمال وقت بلوچي، سنڌي ۽ آفريڪي ٻوليءَ ۾ گڏيل دعا پڙهي ويندي آهي جيڪا گهڻو ڪري عورتون پڙهنديون آهن.

ٽِڪي رسم لاءِ چئني قبيلن لاءِ چار ڏينهن مقرر هوندا آهن. جن مان پهريون ڏينهن کارادرين، ٻيو ڏينهن لاسي قبيلي، ٽيون ڏينهن حيدرآبادي ۽ چوٿون ڏينهن ٻيلاران (لسٻيلي جي شيدين) لاءِ هوندو آهي، ان ڪري ٽڪي رسم لاءِ ٻڪري ذبح ڪرڻ جي رسم اهي ادا ڪندا آهن، جنهن جو ڏينهن هوندو آهي. باقي ڌمال ۽ دعا ۾ سڀ گڏ هوندا آهن. ڌمال ۽ ٻين رسمن کان فارغ ٿي شام جو آل پاڪستان شيدي ڪميونٽي جو صدر ڪشڪول کڻي در در تي نياز لاءِ ويندو آهي. نياز ۾ زردو، برياني، بادامي ۽ حبشي حلوو شامل هوندو آهي، جيڪو مور واڳون کي به کارايو ويندو آهي. رات جو عارضي جڳهين جي ٺهيل ڳوٺ ۾ رت جگا هوندو آهي. سڀني جڳهين جي وچ ۾ هڪ کليل ميدان ۾ ’موگورمان‘ رکيل هوندو آهي. مانيءَ کان فارغ ٿي ٻيهر هن جي دڦَ تي ڌمال شروع ڪئي ويندي آهي، جيڪا رات جي ٻين ٽين بجي تائين جاري رهندي آهي.

هڪ انگريز عملدار پنهنجي ذاتي ڊائري تي منگهي پير جي درگاهه کان علاوه شيدين جي ميلي بابت رکي ٿو،”ميلو ختم ٿيڻ کان اڳ ’شيدي ناچ‘ ٿئي ٿو. هڪ دائري ۾ ڳاڙهن، ساون ۽ نيرن رنگن جا ڪيترائي جهنڊا کوڙيا وڃن ٿا. سِگرين ۾ واس ۽ لوبان ساڙيو وڃي ٿو، دهل وڄن ٿا. ڪيترائي مرد ۽ عورتون اڌ گولائي جي دائري ۾ نچڻ شروع ڪن ٿا. اتي موجود ماڻهو”قل قل“ جا اُڀ ڦاڙ نعرا هڻن ٿا. نچندڙ مرد ڦرندي گهرندي ڳائين ٿا. عورتون مست ٿي پنهنجيون چيلهيون لوڏين. ڪلها هڻن ٿيون ۽ عقيدت طور ٻانهون ڊگهيون ڪري ڪڏهن ڪِرن ٿيون ته ڪڏهن ويهن ٿيون ۽ ڪڏهن گوڏن ڀر زمين تي مٿا هڻن ٿيون ۽ انهن جي چمڪندڙ ۽ آنبوسي بدن تي پگهر جا ڦڙا عجب بهاريءَ جو ڏيک ڏين ٿا.“

انگريز عملدار جي هن ڳالهه کي 150 سالن کان مٿي گذري چڪا آهن، پر هن سال جڏهن آئون ميلي ۾ ويس ته سڀڪجهه ايئن هو، جيئن 150 سال اڳ هو. ناچ ۾ ته ڪابه تبديلي نه آئي هئي پر جيڪڏهن ڪا تبديلي آئي هئي ته اُها جو هڪ انگريز جي جاءِ تي هڪ سنڌي اهو نظارو ڪري رهيو هو.

هن ميلي کان علاوه منگهي پير جو هڪ ڏينهن وارو عرس هر سال نائين ذوالحج تي ملهايو ويندو آهي ... اڌميل تي جيڪو گرم چشمو آهي ان سان لڳ هندن جو گئو شوالو آهي، مندر جا نشان پڻ آهن، جن تي هن وقت ڌارين قبضو ڪري گهر ٺاهيا آهن. ڪنهن زماني ۾ هتي هندن جي مساڻ جا آثار به هئا. مساڻ جي چئن وڏن ٿنڀن تي ڪراچي جي راجا رام ديو ۽ حاڪم قلات جي لڙائيءَ جو احوال سنسڪرت ٻولي ۾ لکيل هوندو هو، اها تاريخ اسان جي لاپرواهي ڪري ختم ٿي ويئي.

شيدين جي ميلي ۾ ’